Amalgamat, amalgamaty

Amalgamat, także ortęć – stop zawierający rtęć, zwłaszcza stop, w którym rtęć stanowi metal podstawowy (dominujący ilościowo). Określa się tak również roztwory metali w rtęci. Metoda wytwarzania złota lub srebra z rud za pomocą rozpuszczania ich w rtęci, a także metoda złocenia i srebrzenia oraz wytwarzania luster za pomocą amalgamatów, to amalgamowanie (także: amalgamacja).

W języku angielskim: amalgam. Etymologia: wyraz przeszedł do języka polskiego z francuskiego amalgame lub niemieckiego Amalgam badź hiszpańskiego amalgama, w których pojawił się jako zapożyczenie ze średniowieczno-łacińskiego amalgama (także: hamalgama). Do łaciny wyraz ten przeszedł z języka arabskiego: al-malgam, w którym powstał od greckiego malagma – “zmiękczanie”.

W sensie przenośnym amalgamat to mieszanina różnych elementów, przypadkowy zlepek. Sens ten odzwierciedla także amalgamacja, pojęcie socjologiczne oznaczające mieszanie się różnych elementów kulturowych, które prowadzi do wytworzenia się nowej całości kulturowej.

Amalgamat – stop rtęci

Amalgamat może stanowić ciecz lub ciało stałe, co zależy głównie od proporcji użytej w nim rtęci do pozostałych elementów. Wszystkie amalgamaty występujące w naturze, do których należą głównie amalgamaty złota i amalgamaty srebra, stanowią przy tym ciała stałe.

Amalgamaty należą do najczęściej stosowanych stopów. Amalgamaty miedzi, złota i srebra stosuje się m.in. w stomatologii (do wypełniania ubytków – amalgamaty stomatologiczne stopniowo wychodzą jednak z użycia ze względów estetycznych oraz z powodów zagrożeń zdrowotnych, które powodują opary rtęci). Amalgamaty srebra. a następnie także amalgamaty cyny, służyły natomiast do wytwarzania luster. Metoda wytwarzania luster metodą amalgamowania, z której słynęła początkowo Wenecja, była powszechna aż do końca XIX wieku.

W złotnictwie stosuje się je do złocenia i srebrzenia wyrobów metalowych przez podgrzewanie amalgamatu, w czasie którego rtęć wyparowywała. Ponadto stosowane są w produkcji lamp fluorescencyjnych, świetlówek kompaktowych oraz lamp indukcyjnych. Z dwóch różnych amalgamatów wytwarzać można ogniwa elektrochemiczne określane jako ogniwa amalgamatowe. Amalgamaty złota służą do pozyskiwania złota z rudy. W przemyśle chemicznym amalgamat sodu stosowany jest jako reduktor. Amalgamat talu używany jest w termometrach mierzących niskie temperatury. Znacznie techniczne mają również amalgamaty kadmu i cynku.

Stopy rtęci uzyskuje się najczęściej poprzez rozpuszczanie metali w ciekłej rtęci, a także poprzez redukcję katodową właściwych metali na katodzie rtęciowej (w przypadku metali nierozpuszczalnych w rtęci, np. żelaza). Po podgrzaniu amalgamatu możliwe jest oddestylowanie rtęci. Wstępna obróbka wyrobów przed posrebrzaniem to amalgamowanie (także: amalgamacja). Polega ona na wytworzeniu na powierzchni przedmiotu warstwy amalgamatu poprzez zanurzenie go w solach rtęci. Amalgamacją nazywa się także stosowany dawniej proces pozyskiwania metali szlachetnych z rud.

Niemal wszystkie metale mogą tworzyć stopy z rtęcią poprzez rozpuszczanie. Do wyjątków należy żelazo, w związku z czym pojemniki do przechowywania rtęci tworzy się właśnie z żelaza (amalgamat żelaza można jednak uzyskać poprzez elektrolizę). Inne metale nie tworzące amalgamatów to platyna, molibden i wolfram. Prócz stopów rtęci z metalami znany jest również amalgamat amonu.