Aliteracja

Aliteracja – figura retoryczna i środek stylistyczny. Polega na powtórzeniu jednakowych głosek lub zespołów głoskowych w celu wzmocnienia ekspresji. Powtórzenie to ma miejsce na początku sąsiadujących ze sobą w tekście wyrazów, albo na początku wyrazów zajmujących ze sobą analogiczne pozycje w wersie lub w zdaniu. W niektórych systemach metryczno-wierszowych, np. w poezji germańskiej, pełni rolę czynnika wierszotwórczego. Aliteracja to ponadto synonim terminu instrumentacja głoskowa, w zależności od definicji obu pojęć może być traktowana jednak także jako jej rodzaj (patrz niżej).


Może pełnić trzy główne funkcje: wierszotwórczą, instrumentacyjną i semantyczną. Niekiedy można – zwłaszcza w odniesieniu do poezji germańskiej – spotkać się także z węższą definicją, w której aliteracja to nie powtórzenie wszelkich zespołów głosek, ale jedynie powtórzenie spółgłosek na początku słów lub w sylabach akcentowanych.

W innych językach: angielski – alliteration; niemiecki – Alliteration lub Stabreim; francuski – allitération.

Etymologia: od łacińskiego ad litteram – “do głoski”, “do litery”.

Aliteracja może być synonimem terminu “instrumentacja głoskowa”, jednak w sensie wąskim, który opisuje podana wyżej definicja, jest jednie odmianą instrumentacji głoskowej. Stanowi sposób dodatkowej organizacji warstwy fonicznej wypowiedzi. Odnosi się to przede wszystkim do wypowiedzi wierszowanych, aliteracje częste są jednak także w tekstach pisanych prozą, zwłaszcza w prozie artystycznej, w której mogą np. zwiększać rytmiczność i niezwykłość opisu. Spotyka się je często także w przysłowiach, powiedzeniach, sentencjach i sloganach, w których ułatwiają zapamiętanie wypowiedzi, zwiększają jej dobitność, a w przypadku przysłów wpływają też na funkcję magiczną wypowiedzi.

Poza literaturą artystyczną występuje przede wszystkim jako efekt zamierzony, figura retoryczna. W języku potocznym i w tekstach pisanych niezamierzona aliteracja stanowić może jednak błąd stylistyczny, przejaw niedbalstwa językowego.

Funkcje aliteracji

Aliteracja pełnić może trzy główne funkcje. Są to funkcja wierszotwórczafunkcja instrumentacyjnafunkcja semantyczna. Pierwsza odnosi się do powiązania powtórzeń z budową wersu, druga do walorów czysto brzmieniowych wypowiedzi, trzecia do walorów znaczeniowych.

Funkcja instrumentacyjna aliteracji polega na podkreśleniu tych walorów języka, który mają charakter samodzielny brzmieniowo. Walorem takim może być np. celowość kompozycji głoskowej tekstu lub intensyfikacja określonych dźwięków występujących w języku. Oddziaływanie, które wywiera na czytelnika aliteracja w jej funkcji instrumentacyjnej zależy od wielu czynników. Są to np. ilość i intensywność nagromadzenia w tekście aliteracyjnych powtórzeń (na pewnej określonej przestrzeni tekstu) oraz zestrojenie tych powtórzeń z instrumentacją wewnątrzwyrazową, a także rymem.

Funkcja semantyczna aliteracji polega uwydatnieniu relacji znaczeniowych pomiędzy połączonymi nią słowami. Upodobnienie brzmieniowe łączy je w pary i odróżnia od innych słów w tekście, a przez to wskazuje na ich znaczenia, co każe kojarzyć je ze sobą właśnie pod tym względem. Aliteracja rozumiana jako pewien zabieg semantyczny może być rozumiana jako rodzaj paronomazji. (Paronomazja to właśnie takie zestawienie podobnie brzmiących słów, które uwydatnia ich znaczeniową bliskość, obcość lub przeciwieństwo).

Funkcja wierosztwórcza aliteracji obecna jest oczywiście jedynie w utworach poetyckich, pisanych wierszem. Warunkiem jej wystąpienia jest stabilizacja powtórzeń aliteracyjnych oraz powiązanie jej z budową wersu. Związek aliteracji z utworami poetyckimi omówiony został szerzej w kolejnym rozdziale.

Wiersz aliteracyjny. Aliteracja w utworach poetyckich

Gdy aliteracje zastosowane w dziele przez jego twórcę powiązane są ściśle z budową wersu i gdy spajają pojedyncze wersy lub zdania w jednostki wyższego rzędu, stają się one podstawą wiersza aliteracyjnego. Wiersz aliteracyjny występuje przede wszystkim w najdawniejszej poezji germańskiej – islandzkiej (wersyfikacja Eddy), skandynawskiej, staroniemieckiej, staroangielskiej i średnioangielskiej. Częsty jest także w literaturze irlandzkiej.

W wierszu angielskim, tak jak i w innych literaturach germańskich, aliteracja jest starsza, niż rym. W poezji staroangielskiej stanowi stałą i istotową część schematu metryczno-wersyfikacyjnego aż do XV wieku. Po XV wieku wiersz aliteracyjny stopniowo jednak zanika. Podobnie jak – także częste w poezji średniowiecznej – asonans, konsonans i onomatopeja, rezerwuje się go raczej do osiągania specjalnych, niecodziennych efektów poetyckich.

Jako sporadyczny efekt brzmieniowy, bez jasnej funkcji wierszotwórczej, aliteracja występuje jednak w całej poezji europejskiej wszystkich epok, w tym w liryce greckiej i rzymskiej. Bardzo szeroko obecna jest zwłaszcza w poezji łacińskiej wczesnego średniowiecza (Wenancjusz Fortunat – VI wiek, Virgilius Maro Grammaticus – VII wiek).

Aliteracja nie występuje zasadniczo w poezji pisanej w językach tonalnych, takich jak język chiński. W języku chińskim, ze względu na obecny w nim znaczny stopień homonimiczności, prowadziłaby zresztą do niezrozumiałości tekstu. W literaturach indyjskich – anuprasa (alankara).

Aliteracja w poezji polskiej

W poezji polskiej aliteracja występuje stosunkowo rzadko, tak w literaturze dawnej, jak i współczesnej – zwłaszcza w porównaniu z dawnymi i współczesnymi literaturami w językach germańskich, w których obecna jest silnie tradycja wiersza aliteracyjnego. Tam, gdzie się pojawia, przybiera nieustabilizowaną postać, stanowi dorywczy efekt semantyczny i instrumentacyjny.

Nieco większą rolę stosowanie aliteracji odegrało w polskiej poezji XX-wiecznej, np. w eksperymentach poetyckich futurystów. Wiązało się to z rozpadem wiersza regularnego i wprowadzeniem wiersza wolnego oraz z rezygnacją z rymu – aliteracje zaczęły pełnić funkcje wierszotwórczą. Dość często spotykana jest także we współczesnym wierszu wolnym, w którym podkreśla organizację poetycką i wewnętrzną spoistość. Spośród poetów polskich efekty aliteracyjne stosunkowo często stosowali Stanisław Młodożeniec i Józef Czechowicz. Instrumentacja głoskowa i aliteracja pełniły funkcję wierszotwórczą również u poetów spoza kręgów awangardy literackiej, posługujących się wierszem regularnym – szczególnie w poezji Juliana Tuwima.

Aliteracja: Przykłady

Przykłady aliteracji odnaleźć można nie tylko w utworach poetyckich, ale także w języku potocznym, zwłaszcza w rozmaitych powiedzeniach i przysłowiach, a także w zwykłych związkach frazeologicznych (np. w angielskiej frazie “pretty as a picture”).

W najprostszej formie polega na powtórzeniu jednej lub kilku spółgłosek pewnej frazy, np. Love’s Labours Lost (Stracone zachody miłości, tytuł sztuki Williama Szekspira).

Przykład z literatury polskiej: Wierzbowa wodo, wonna wikliną (Jarosław Iwaszkiewicz, Ikwa i ja).

Z powiedzeń łacińskich: Veni, vidi, vici (słowa przypisywane Juliuszowi Cezarowi).

Bardziej złożony przykład z poezji angielskiej, gdzie wzorzec aliteracyjny tworzą spółgłoski występujące tak na początku słów, jak i w obrębie sylab akcentowanych: The City’s voice itself is soft like Solitude’s (Percy Bysshe Shelley).

Inny przykład z poezji polskiej: Wlepił wzrok: w mózgu myśl, ostra kra (Jerzy Liebert).

Jeden z najsławniejszych przykładów w literaturze angielskiej: Five miles meandring with a mazy motion (Coleridge, Kubla Khan).

Inny przykład z poezji polskiej: …burza, burza od boru… (Józef Czechowicz)

Przykład aliteracji w twórczości Adama Mickiewicza: Już trzykroć wrzasnął derkacz, pierwszy skrzypak łąki, / Już mu z dala wtórują z bagien basem bąki. (Pan Tadeusz).

Instrumentacja głoskowa

Termin “aliteracja” może być stosowany jako synonim terminu “instrumentacja głoskowa”. Instrumentacja głoskowa to rozumiane ogólnie nadanie warstwie głoskowej wypowiedzi szczególnych walorów brzmieniowych i semantycznych. Pewne głoski powtarzają się częściej (lub też rzadziej) niż określa to ich przeciętna częstotliwość występowania w tekście. Aliteracja może być rozumiana jako rodzaj tak zdefiniowanej instrumentacji głoskowej. Inne jej rodzaje to np. echolalia, głoskolalia, rym i lipogram.

Inne pojęcia powiązane to np. asonans, konsonans, paronomazja.


Tagi
Encyklopedia językoznawstwa ogólnegoEncyklopedia literaturyEncyklopedia retoryki

Dodaj komentarz