Alienacja

Alienacja – proces, w którym wytwory człowieka lub elementy istoty człowieka stają się dla niego czymś obcym – stają się samodzielną rzeczywistością (ulegają reifikacji, mówiąc przenośnie “zaczynają żyć własnym życiem”) – a więc wyobcowanie, w którym coś pierwotnie własnego traktowane jest jako obce. Termin oznacza także separację o charakterze społecznym i psychologicznym pomiędzy osobą a elementami jej doświadczenia życiowego – w tym sensie termin używany jest w psychologii i socjologii (zwłaszcza, zgodnie z tradycją marksowską, w odniesieniu do stosunków pracy). Twórcą filozoficznego rozumienia alienacji był Georg Wilhelm Friedrich Hegel, bardzo istotne jest ono także w filozofii Karola Marksa i Ludwika Feuerbacha, szeroko obecne jest także w późniejszej myśli filozoficznej, zwłaszcza o charakterze antropologicznym. Do znaczenia filozoficznego nawiązują socjologiczne i psychologiczne rozumienia pojęcia alienacji.

Etymologia: z języka łacińskiego, przymiotnik alienus znaczy “obcy”, rzeczownik alienatio, alienationis oznacza “wyobcowanie”.

Alienacja w perspektywie filozoficznej

Georg Wilhelm Friedrich Hegel – alienacja w filozofii Hegla

Filozoficzne znaczenie pojęcia alienacji, rozwijane przez filozofów późniejszych, stworzył Georg Wilhelm Friedrich Hegel. Filozofia Hegla ujmuje całą rzeczywistość w kategoriach Ducha (Geist). Kategorię Ducha rozumieć można jako próbę stworzenia modelu umysłu ludzkiego i działania ludzkiego, przy czym umysł i działanie przedstawiane są za pomocą kategorii łącznie, jako coś nierozdzielnego. Duch jest przede wszystkim aktywnością, a aktywność ta przejawia się na dwa sposoby – jako samoekspresja, aktywność twórcza, i jako próba pogodzenia samego siebie z rzeczywistością zewnętrzną; rzeczywistość zewnętrzna jest przy tym wytworem Ducha, a próba pogodzenia się z nią ma dla Ducha charakter autointerpretacyjny.

W filozofii Hegla termin “alienacja” oznacza tak pewien akt stawania się, jak i samo stawanie się. Pojęcie to pojawia się w związku z heglowską koncepcją samorozwoju idei absolutnej. Samorozwój idei absolutnej realizuje się wpierw w przyrodzie, która sama stanowi alienację Ducha. Następnie, w procesie dziejów ludzkich, idea absolutna poddaje przyrodę dialektycznej negacji. Stanowi to przezwyciężenie alienacji, dokonane przez rozwój samowiedzy, samoświadomości ludzkiej.

Proces, w którym Duch aktualizuje sam siebie zakłada pewien moment rozdzielenia, wewnętrznego rozłamu – Entzweiung. Rozłam ten polega na tym, że obiektywność Ducha staje się czymś zewnętrznym wobec niego, a więc niezgodnym z nim. Ustanowienie rzeczywistości zewnętrznej wobec Ducha, w której pojawia się ona jako coś, co dla Ducha jest czymś obcym wobec samego siebie, Hegel określa terminem Entäußerung, “eksterioryzacja” (pojęcie to nabiera w innych miejscach filozofii Hegla także odmiennego znaczenia, oznaczając wyobcowanie i wyzbycie się siebie). Samo doświadczenie takiego rozdzielenia, a więc doświadczenie rzeczywistości jako czegoś zewnętrznego, Hegel określa terminem Entfremdung. Tak terminy Entäußerung, jak i Entfremdung oddawane są w języku polskim terminem “alienacja”, przy czym jednak najczęściej Entfremdung oznacza w pismach Hegla alienację, Entäußerung natomiast szerszej rozumianą eksterioryzację (alienacja jest zawsze eksterioryzacją, ale nie każda forma eksterioryzacji jest jednocześnie alienacją). W ogóle zresztą pojęcie alienacji jest u Hegla wieloznaczne, wyróżnić można jego aspekt metafizyczny (wyodrębnianie się przyrody z idei absolutnej, a następnie rzeczywistości historycznej ze świata przyrody) epistemologiczny (to, co własne poznajemy jako to, co obce – a więc niepełne poznanie) i aksjologiczny (alienacja tworów społecznych i politycznych od ludzi, ich twórców, przybierająca nawet wymiar symbolu zła).

Duch osiąga więc aktualizację samego siebie jedynie wtedy, kiedy zachodzi alienacja – następnie jednak musi tę alienację przezwyciężyć. Aktualizacja i przezwyciężenie alienacji nie mają jednak charakteru indywidualnego, ale przede wszystkim społeczny i historyczny. Filozofia Hegla jest także rodzajem specyficznej historiografii, w której kluczowe wydarzenia historyczne przedstawiane są jako kluczowe momenty samorozwoju Ducha. W Fenomenologii Ducha Hegel przedstawia powstanie kultury chrześcijańskiej z kultury antycznej jako samo-alienację Ducha. Nowoczesność stanowi proces przezwyciężania alienacji. Alienacja i jej przezwyciężenie to proces, w którym tradycje historyczne, narody i osiągają (aktualizują) wpierw wolność do ekspresji samych siebie poprzez coś odmiennego od nich, pogrążają się w alienacji, a następnie odzyskują swoją tożsamość poprzez pogodzenie przeciwieństw.

W filozofii Hegla pojęcie alienacji wiąże się ściśle z pojęciem świadomości nieszczęśliwej. Świadomość nieszczęśliwa (das unglückliche Bewußtsein) to ograniczona i przejściowa świadomość indywidualna, która czuje się odcięta i wyobcowana od własnej istoty. Przedstawia sobie własną istotę jako coś zewnętrznego, w tym przede wszystkim jako ulokowaną poza nią istotę najwyższą, bóstwo. Świadomość nieszczęśliwa przejawia się więc jako religijna świadomość chrześcijańska (a w każdym razie w pewnej jej uproszczonej czy też raczej pierwotnej wersji, przeciwstawionej u Hegla jego własnej panteistycznej, spekulatywnej religijności).

Świadomość nieszczęśliwa ma znaczenie nie tyle w swoich przejawach indywidualnych, co jako wyraz pewnego poziomu samoświadomości kształtującej się w procesie zmian społecznych. Widoczna w religijności chrześcijańskiej (czy raczej w pewnym jej historycznym przejawie) samo-alienacja Ducha to przede wszystkim utrata panującej w greckiej polis harmonii społecznej – harmonię tę zastąpił typowy dla Cesarstwa Rzymskiego despotyzm. Jednostki, które zaczęły czuć się wyalienowane od panującej despotycznej rzeczywistości społecznej, zwróciły się do czegoś poza tą rzeczywistością, do Boga, przede wszystkim Boga chrześcijańskiego. Zwraca tu uwagę społeczny charakter takich chrześcijańskich pojęć jak “Królestwo Boże” – w heglowskiej perspektywie alienacji i świadomości nieszczęśliwej pojęcia takie można interpretować jako “społeczeństwo zastępcze”. Procesu tego nie należy przy tym oceniać jedynie negatywnie. Jego rezultatem jest także pogłębienie życia jednostki, transformacja jej samoświadomości oraz indywidualizacja i pozytywnie rozumiana subiektywizacja.

Indywidualizacja taka przynosi także nowe rozumienie jednostkowej godności ludzkiej, stając się zaczątkiem nowoczesnego rozumienia jednostki. Prawa jednostki zaczynają być postrzegane w porządku sakralnym – jako nienaruszalny, “święty” element porządku społecznego. Nowoczesny indywidualizm jest więc w dużej mierze wytworem chrześcijańskiego średniowiecza. Kiedy w czasach nowożytnych chrześcijańska alienacja religijna obecna w kulturze średniowiecza stopniowo ustępuje, wypracowana w niej koncepcja godności jednostkowej nie zanika, ale zostaje zachowana jako jej dorobek pozytywny. Życie społeczne nabiera charakteru racjonalnego, ale świadomość moralna i prawa jednostki zostają pogodzone w nowej formie życia społecznego, którą jest nowoczesne państwo. Pogodzenie takie na płaszczyźnie religijnej przejawia się przede wszystkim w reformacji protestanckiej, na płaszczyźnie politycznej przede wszystkim w rewolucji francuskiej.

Ludwig Feuerbach – alienacja w filozofii Feuerbacha (alienacja religijna)

Feuerbach w swoim rozumieniu alienacji nawiązuje silnie do filozofii Hegla, samego terminu “alienacja” używa jednak dość rzadko. W myśli Ludwiga Feuerbacha pojęcie alienacji obecne jest przede wszystkim w krytyce religii, jako alienacja religijna. Polega ona na wyzbyciu się przez człowieka, istotę materialną i zmysłową, własnych cech gatunkowych, aby obdarzyć nimi ideę – ideę Boga. Idea Boga nie jest niczym innym, niż idea istoty ludzkiej, określana przez Feuerbacha jako istota gatunkowa (Gattungswesen). Idea ta ulega projekcji, przedstawiana jest jako byt nadnaturalny, który nie tylko jest czymś różnym od ludzi, ale co więcej stoi do nich w opozycji. W ten sposób człowiek zubaża siebie samego, wzbogacając jednocześnie stworzony przez samego siebie konstrukt.

Religia jest więc dla Feuerbacha samo-alienacją człowieka, rozdziałem wprowadzonym pomiędzy człowiekiem i nim samym. Religia cechuje się znaczną mocą przyciągającą, ale jest to siła opierająca się na samoarfimacji, niejako pociąg człowieka do samego siebie, zwłaszcza w sensie kolektywnym i gatunkowym.

Chociaż w religii występuje miłość i afirmacja człowieka (wyodrębnione z niego samego), to jednocześnie miłość i afirmacja człowieka jest w niej stłumiona i odrzucona. Dzieje się tak dlatego, że jest to miłość źle skierowana, skierowana w stronę bytu fikcyjnego. Bóg, najwyższa istota, postrzegany jest jako “wszystko” – ale aby Bóg mógł stać się “wszystkim”, człowiek musi stać się “niczym”, religia całkowicie zubaża więc człowieka, ogałaca go z jego własnej istoty.

Krytyka religii Feuerbacha nie ma wyłącznie charakteru spekulacyjnego, ma także cele etyczno-praktyczne, którymi są wykazanie szkodliwości moralnej religii i negatywnych skutków społecznych, które niesie ze sobą religia. Religia niesie ze sobą potępienie życia ziemskiego, w tym dobrobytu gospodarczego i satysfakcji seksualnej. Dobrobyt i satysfakcja seksualna zastępowane są przez ich wyalienowane odbicia obecne w religii.

Karol Marks – alienacja w filozofii Marksa

Filozofia Karola Marksa rozwija heglowskie, a także feuerbachowskie rozumienie pojęcia alienacji. Alienacja rozumiana jest u Marksa jako urzeczowienie (reifikacja) stosunków międzyludzkich, dokonujące się w kapitalistycznych relacjach społeczno-gospodarczych. Marks używa tego pojęcia, by przedstawić sytuację człowieka współczesnego, w szczególności sytuację robotnika, którego życie jest puste, pozbawione możliwości samorealizacji. Możliwość samorealizacji odebrana została robotnikowi, gdyż nie należą do niego owoce jego pracy ani kontrola nad własnym życiem. Do istoty człowieczeństwa należy jednocząca ludzi aktywność wspólnotowa – w społeczeństwie współczesnym traci ona jednak swoją siłę i sensowność, gdyż podporządkowana jest siłom stworzonym przez ludzi, ale wyalienowanym od nich i rządzącym nimi. Stosunki kapitalistyczne podporządkowują sobie ludzi – niewolą ich. Separują ludzi tak od siebie nawzajem, jak i od aktywności twórczej oraz jej produktów.

Rozumiana jest przede wszystkim jako wyobcowanie – wyobcowanie wytworów człowieka (wytworów jego pracy i w ogóle wytworów współdziałania społecznego). Wytwory te odrywają się od ludzi, swoich twórców, stając się samodzielną, niekontrolowaną przez swoich twórców rzeczywistością. Rzeczywistość ta jest czymś nie tylko odrębnym wobec człowieka, ale także obcym mu, przeciwstawiającym się mu i zaczynającym nad nim panować,

Marks wyróżnił trzy formy alienacji przez pracę, są to alienacja produktu pracy, alienacja procesu pracy i alienacja człowieka. Alienacja człowieka przybiera przy tym dwie postacie, alienacji człowieka od swojej istory gatunkowej oraz alienacji poszczególnych ludzi pomiędzy sobą.

Alienacja produktu pracy pojawia się wtedy, kiedy wykonujący pracę robotnik traci prawo do władania wytworami swojej pracy. Produkty pracy w sposób naturalny przynależą do ich twórców, procesy alienacyjne zmieniły jednak tę naturalną sytuację – stały się one zależne nie od ich twórcy, ale od kapitału. Co więcej, wytwory pracy robotnika przeciwstawiają się mu, stając się narzędziem kontroli i zniewolenia. Alienacja produktu pracy skutkuje “odrzeczywistnieniem” samego robotnika, który staje się zmarginalizowanym elementem rzeczywistości. Procesy alienacyjne cały czas postępują – im więcej robotnicy produkują, tym większa jest siła kapitału, a więc tym mniejsza siła robotnika i jego wartość jako jednostki.

Alienacja procesu pracy polega na tym, że sama praca rozumiana jako aktywność robotnika staje się czym, nad czym nie ma on kontroli, staje się więc ona dla niego czymś obcym. Praca przestaje być dobrowolna, a staje się czymś przymusowym. Marks odnosi się tu do spostrzeżenia, że praca robotników w fabrykach ma charakter dehumanizujący (np. rutynowy, automatyczny), że sprowadza robotnika do roli żywej maszyny. Pojęcie alienacji procesu pracy stanowi także zapowiedź rozwijanej później marksistowskiej filozofii historii (materializm historyczny). ponieważ relacje społeczne i ekonomiczne ukazane są tu jako zależne od zjawisk materialnych, które wyrażają się jako stosunki produkcji.

Alienacja człowieka stanowi konsekwencję wziętych łącznie alienacji produktu pracy i alienacji procesu pracy. Oznacza ona urzeczowienie relacji międzyludzkich, przejawiające się jako obcość między ludźmi i obcość jednostki do siebie samej. Życie sensowne możliwe jest w różnych formach aktywności społecznej. To właśnie w aktywności społecznej, w tym przede wszystkim w pracy, jednostka potwierdza swoje człowieczeństwo – ponieważ właśnie dzięki aktywności społecznej zaspokaja ludzkie potrzeby, tak osobiste, jak i gatunkowe. Alienacja pracy oznacza jednak, że praca traci tego rodzaju sens, ponieważ jej celem przestaje być afirmacja człowieczeństwa, a staje się zaspokojenie indywidualnych, egoistycznych potrzeb. Szczególnie jaskrawo widoczne jest to w pracy robotnika, dla którego zaspokojenie potrzeb ogranicza się tu jedynie do zaspokojenia potrzeb najbardziej podstawowych, do biologicznego przetrwania. Alienacja pracy oznacza także alienację jednego człowieka od drugiego, ponieważ jeden człowiek staje się właścicielem owoców pracy drugiego, co konstytuuje go jako jednocześnie obcą i wrogą siłę wobec drugiego człowieka – pogląd taki stanowi nawiązanie do sławnej heglowskiej dialektyki pana i niewolnika.

Karol Marks – alienacja w późnej filozofii Marksa

W późnej filozofii Marksa także pojawia się tak sam termin “alienacja” (Entfremdung), jak i wyrażone innymi słowami pojęcie alienacji – występują one tak w Kapitale, jak i we Wprowadzeniu do krytyki ekonomii politycznej. Zmienia się jednak ich funkcja, alienacja nie jest już uważana za pojęcie centralne, kluczowe dla wyjaśniania zjawisk społecznych i gospodarczych, w tym zwłaszcza kapitalizmu. Pojęcie alienacji jest w późnej filozofii Marksa używane raczej do opisu i diagnozy wielu zjawisk szczegółowych, zwłaszcza irracjonalności i zła panującego systemu społecznego. Wczesna filozofia Marksa ma jeszcze wiele związków z młodoheglizmem, lewicą heglowską. Dojrzała filozofia Marksa coraz bardziej oddala się od młodoheglizmu. W przekonaniu Marksa młodohegliści widzieli alienację jako pewien szczególny rodzaj świadomości, a przez to przezwyciężenie alienacji rozumieli jako rodzaj zmiany ideowej, którą przeprowadzić mogą przede wszystkim myśliciele i filozofowie. Marks krytykował rozumienie alienacji jako rodzaju świadomości, sam widząc w niej przede wszystkim praktykę społeczną, której przemiana możliwa jest sama jedynie w prawdziwym życiu, w drodze przemiany praktyki społecznej – przede wszystkim poprzez nieuchronny upadek kapitalizmu. Wyalienowane formy świadomości, w tym religia, są według Marksa jedynie pewnymi przejawami alienacji pracy.