Alfabet polski

Alfabet polski – alfabet oparty na alfabecie łacińskim, zbiór wszystkich znaków literowych używanych do zapisu języka polskiego, ułożonych w ustalonym tradycyjnie porządku alfabetycznym.

Alfabet polski składa się z 32 liter, nie licząc stosowanych jedynie w wyrazach pochodzenia obcego liter Q, X i V. Zawiera więc więcej liter, niż klasyczny alfabet łaciński, który składa się z 24 liter (bez J i W, przy czym litera U jest wprowadzoną dopiero w średniowieczu odmianą graficzną litery V), oraz niż współczesny podstawowy alfabet łaciński, który składa się z 26 liter (A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, W, X, Y, Z).

Historia alfabetu polskiego

Faza pisowni niezłożonej. Alfabet polski w średniowieczu

Język polski przynależy do języków zachodniosłowiańskich. Poświadczony jest w piśmie od połowy XII wieku, już wcześniej pojawiało się jednak wiele polskich nazw własnych wplecionych w teksty zapisane w języku łacińskim, głównie w dokumentach kościelnych. Pierwsze pełnie zdanie zapisane w języku polskim pochodzi z Księgi henrykowskiej spisanej w 1268 roku – w transliteracji ma ono postać Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai, w transkrypcji Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj. Transliteracja wskazuje na postać, którą przybierał pierwotny polski alfabet, transkrypcja wskazuje na rzeczywistą wymowę tego zdania w świetle współczesnej pisowni polskiej.

Alfabet łaciński nie wystarczał do poprawnego zapisu języka polskiego. Pierwsze teksty w języku polskim oparte są zresztą nie tyle bezpośrednio o alfabet łaciński, ile o przedhusycki alfabet czeski. Brakowało w alfabecie łacińskim dostatecznej liczby liter do oddania bogactwa rozległego polskiego systemu spółgłosek, a także do zapisu samogłosek nosowych. Istniały natomiast w alfabecie łacińskim litery i dwuznaki zbędne, nadmiarowe, jak x, q, ae i oe. Wczesne dzieje polskiej ortografii składają się więc z prób przystosowania niewystarczającego ilościowo i jakościowo systemu pisma do fonologii języka polskiego. Początkowe dzieje tych prób nie są znane, pierwsze polskie teksty i wyrazy zapisywane były anonimowo, w kościelnych skryptoriach i w kancelariach.

Najstarsza faza rozwoju ortografii polskiej to “faza pisowni niezłożonej”. Poprzestawano wtedy na użyciu wyłącznie liter alfabetu łacińskiego stosowanych w średniowieczu, bez żadnych zmian i dodatków. Pojedyncza litera łacińska miała więc wiele wartości fonetycznych, np. litera c oznaczała k, c i cz; litera d oznaczała d, dz i dź. Jedną z najwcześniejszych innowacji było wprowadzenie dodatkowej litery ø na oznaczenie wszystkich samogłosek nosowych. Stopniowo wprowadzano dwuznaki, natomiast rzadko używano zbędnych liter łacińskich do oddania cech fonetyki języka polskiego (np. nosowość zaznaczano czasem także literą x). Powstający stopniowo system, pozostający pod wpływem czeskim i niemieckim, był bardzo niejednolity i niekonsekwentny.

Bulla gnieźnieńska z 1136 roku oddaje głoskę u literami u i v; i przez i oraz y z kropką; y przez i oraz y z kropką; samogłoski nosowe bardzo rozmaicie – an, en, un, am, em, um, o, e, u; w jako v i u; s jako s, ss i z; z jako s i z; ś jako z i s; ź jako s i z; sz jako s i ss; ż jako z i s; c jako c, ch, che, z oraz zi; cz jako c, ch i che; dz jako z; ć jako t; dź jako d; rz (wymawiane wtedy odmiennie, niż dziś) jako r; k jako c i k (w zależności od pozycji, analogicznie do łaciny); j jako i oraz y z kropką; grupę ij jako ij; grupę yj jako y z kropką i dwuznak złożony z i i y z kropką; grupę wu jako v, u i uu; grupę szcz jako sch i st; grupę kw jako cu i qu.

Dość podobnie wygląda ortografia polska w XIV wieku. Wprowadza się wtedy dodatkowo wiele dwuznaków, a także grecką literę fi. Lepiej odróżnia się spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne, oznaczenia spółgłosek miękkich i twardych są natomiast niekonsekwentne. Pełna niekonsekwencji, a nawet oryginalnych i dziwnych pomysłów poszczególnych autorów, jest także ortografia XV wieku – ten sam tekst pisany przez różnych kopistów wykazywać może znaczne różnice. Litera ø wychodzi stopniowo z użycia na rzecz połączeń samogłosek z n i m, a także znanych dziś ogonków. Nie wyraża się też jeszcze różnicy spółgłosek miękkich i twardych przed samogłoskami.

Jakub Parkoszowic i jego średniowieczny alfabet polski

Polski język literacki rozwijał się szybko w XV wieku, pierwsze wielkie dzieła literatury polskiej mają już właściwie zestandaryzowaną formę językową. Autorem pierwszego traktatu o ortografii polskiej, pierwszej próby standaryzacji alfabetu polskiego, był Jakub Parkoszowic z Żurawicy, profesor i rektor Akademii Krakowskiej. Spisany w języku łacińskim Traktat o ortografii polskiej Parkoszowica powstał około 1440 roku. Pobudką powstania traktatu było świadome przywiązanie Parkoszowica do języka ojczystego. Traktat Parkoszowica pozostaje prawdopodobnie pod wpływem Jana Husa, reformatora ortografii czeskiej. Ze względu na fakt, że Jan Hus uznawany był przez Kościół za heretyka, Parkoszowic musiał jednak zacierać ślady tego wpływu, co zmusiło go do przyjęcia wielu nieudanych rozwiązań.

Parkoszowic starał się opracować alfabet fonetyczny, w którym każdej głosce odpowiadać będzie inna litera. Przy takim założeniu pomnaża się oczywiście znacznie liczba wprowadzonych liter, realizowane jest ono jednak bardzo niekonsekwentnie. Stosuje się jednak także dwuznak, np. długie a, e, o oraz u zapisuje się jako aa, ee, oo i uu; ś zapisuje się jako ssz a ź jako zz. Samogłoski twarde oznacza się osobnymi, nowymi literami. Wprowadza się bardzo wiele pomysłów niepraktycznych. Ostatecznie “obiecadło” Parkoszowica nie tylko nie przyjęło się, ale też nie wywarło znaczniejszego wpływu na dalszy rozwój pisowni polskiej.

Alfabet polski w okresie renesansu

W XVI wieku powstało wiele traktatów normatywnych, stawiających sobie zadanie systematyzacji ortografii polskiej. Istotne jest także wynalezienie druku i rozwój renesansowego drukarstwa polskiego. Drukarze, podobnie jak gramatycy, dążyli do wprowadzenia jednolitych norm zapisu. Ruch ten nie objął jednak rękopisów, w których panowała znaczna swoboda i przypadkowość stosowanych konwencji ortograficznych.

Pierwsze druki polskie (np. Bogurodzica z 1506 roku) wykazują jeszcze wiele podobieństw do pisowni średniowiecznej. Drukarze krakowscy pierwszej połowy XVI wieku czynili wiele wysiłków, by ujednolicić i udoskonalić pisownię, obawiali się jednak radykalnego nowatorstwa, które byłoby niekorzystne dla sprzedaży książek, odstręczałoby czytelników.

Kolejność alfabetyczna: litery alfabetu polskiego

Kolejne 32 litery alfabetu polskiego to:

1. A, a;

2. A, ą (a z ogonkiem);

3. B, b (be);

4. C, c (ce);

5. Ć, ć (cie, ce z kreską);

6. D, d (de);

7. E, e;

8. Ę, ę (e z ogonkiem);

9. F, f (ef);

10. G, g (gie);

11. H, h (ha);

12. I, i;

13. J, j (jot);

14. K, k (ka);

15. L, l (el);

16. Ł, ł (eł);

17. M, m (em);

18. N, n (en);

19. Ń, ń (eń, en z kreską);

20. O, o;

21. Ó, ó (o z kreską, o kreskowane, u zamknięte);

22. P, p (pe);

23. R, r (er);

24. S, s (es);

25. Ś, ś (eś, es z kreską);

26. T, t (te);

27. U, u (u, u otwarte, u zwykłe);

28. W, w (wu);

29. Y, y (y, igrek);

30. Z, z (zet);

31. Ź, ź (ziet, zet z kreską);

32. Ż, ż (żet, zet z kropką).

Q, X, V – litery w wyrazach zapożyczonych

Litery Q, q (ku); X, x (iks) i V, v (fał, rzadziej także we) występują w niektórych słowach notowanych przez słowniki języka polskiego, są to jednak wyłącznie wyrazy zapożyczone. Używa się ich często także w zapisie matematycznym i naukowym.

Dwuznaki

Do zapisu języka polskiego stosuje się siedem dwuznaków (znaków podwójnych, zestawień dwóch liter oznaczających jedną głoskę): ch, cz, dz, dź, rz i sz. Miejsce w porządku alfabetycznym polskich dwuznaków nie zawsze było ustalone. Niekiedy (podobnie jak w niektórych innych językach) traktowano je tak samo, jak litery, zwłaszcza dwuznak ch. Współczesny porządek alfabetyczny ustalił się dopiero w pierwszej połowie XX wieku.

Zobacz też: A…B…C…, nowela Elizy Orzeszkowej.