Albertusy

Albertusy – jeden z głównych gatunków literatury sowizdrzalskiej. Obejmuje komedie i dialogi satyryczne nazwane tak od ich głównego bohatera, klechy Albertusa (nazwa ogólna utworów stosowana była już od połowy XVII wieku). Komedie te przedstawiają jego niefortunne heroikomiczne przygody wojenne. Ze względu na charakter literacki, przeznaczenie i docelowy krąg czytelników, tak jak cała literatura sowizdrzalska utwory te należą do literatury popularnej (literatura straganowa, jarmarczna), chociaż w powstawaniu wielu z nich brali zapewne udział także autorzy związani z kręgiem pisarzy jezuickich; istnieją także albertusy kościelne, a nawet dworskie. Najważniejsze utwory “cyklu albertusowego” to Wyprawa plebańska, Albertus z wojny i Komedia rybałtowska nowa, tworzące ułożony chronologicznie cykl dramatyczny, istnieje jednak także cały szereg pomniejszych utworów tego rodzaju.

Wyprawa plebańska

Pierwszym utworem przynależącym do literatury albertusowej jest Wyprawa plebańska z 1590 roku. Stanowi ona coś więcej niż doraźny tekst  publicystyczny, jest pierwszym i być może najwybitniejszym utworem literatury sowizdrzalskiej w literaturze polskiej. Przedstawia kłopoty wiejskiego proboszcza, którego uchwały zjazdu posłów wielkopolskich w Łęczycy w 1589 roku zmusiły do wyprawienia własnym sumptem żołnierza na wojnę. Komizm fundowany jest tu na przeniesieniu bohatera w nową dla niego sytuację profesjonalną.

Autor Wyprawy stanął w obronie ubogiego duchowieństwa, nie tylko nie posiadającego środków materialnych, ale też nie znającego się na rzemiośle wojennym, swoją “wiedzę” wojenną czerpiąc z Biblii. Humor utworu jest przewrotny , operuje elementami groteski i drwiny. Wyprawa plebańska szydzi z utrwalonego autorytetu kultury szlacheckiej, ośmiesza jej schematy moralne, drwi z jej świętości i mitów.

Sam główny plebejski antybohater, żołnierz-oferma Albertus, jest jedną z najbardziej wyrazistych postaci literatury staropolskiej i polskiego teatru popularnego. Przypomina nieco dobrego wojaka Szwejka, określany jest nawet jako “staropolski Szwejk” – jest nie tylko parodią żołnierza plebańskiego, ale też parodią żołnierza w ogóle, zwłaszcza pospolitaka, ubogiego i niewprawnego żołnierza pospolitego ruszenia. Inne postacie utworu także cechują się wyrazistością komiczną.

Albertusy stały się bardzo popularne wśród czytelników staropolskich. Przyczyniła się do tego nie tylko ich siła komiczna, ale także istotność i aktualność podejmowanej problematyki społecznej i politycznej. Należały do nich spory o udział duchowieństwa w obronie państwa (a pośrednio o udział w życiu publicznym w ogóle), krytyka nieskuteczności pospolitego ruszenia, krytyka nadużyć żołnierskich.

Inne albertusy

W pierwszej połowie XVII wieku, ze względu na jej popularność, pojawiło się wiele naśladownictw, przeróbek i kontynuacji Wyprawy. Do najwcześniejszych należą Rozmowa Plebanowa z Panem o wojnie na czasy teraźniejsze (1594), oraz Albertus z wojny (1596), kontynuacja Wyprawy opowiadająca o przygodach plebańskiego żołnierza po powrocie z wojaczki. Trzecią częścią jego przygód jest Komedia rybałtowska nowa (1615 – “drukowana z poprawą”), w której to Albertus dzięki samochwalskim opowieściom o swoich wyczynach żołnierskich dostępuje powszechnego szacunku. Nie zachowała się natomiast do naszych czasów komedia Albertus-rotmistrz, zamieszczona w tomie Bacchanalia, czyli Dialogi z intermediami, reprezentowane na teatrach szkolnych (1640), ale znana dziś jedynie z tytułu i krótkiego streszczenia zamieszczonego w Dykcjonarzu petów polskich Hieronima Juszyńskiego.

O popularności albertusów świadczy duża częstotliwość ich wydawania. Wyprawę plebańską drukowano w XVI i XVII wieku osiem razy, Albertusa z wojny pięć razy, Zwrócenie Matyjasza z Podola dziesięć razy.

Minister i Matyjas: Albertusy kontrreformacyjne

Drugą serię Albertusów stanowiły utwory powiązane z kręgiem kultury kontrreformacyjnej. Konstrukcją i treścią nawiązują one do Wyprawy i Albertusa z wojny, ale miejsce Plebana i Albertusa zajmują protestancki minister i jego zuchwały syn Matyjas (Matyjasz). Autorami tych utworów byli prawdopodobnie pisarze jezuiccy, wyjątkiem jest być może Zwrócenie Matyjasza z Podola. Należą do nich Wyprawa Ministra na wojnę do Inflant (około 1605 roku), Walna wyprawa do Wołoch ministrów na wojnę (1617), Zwrócenie Matyjasza z Podola (1619) oraz ostatni utwór tego rodzaju w literaturze staropolskiej, Jantaszek z wojny moskiewskiej (1661).

W literaturze późniejszej

Albertusy stały się ponownie popularne w literaturze XIX wieku, doczekały się nawet kliku naśladownictw o charakterze rekonstrukcji historycznych. Tworzyli je m.in. Józef Ignacy Kraszewski (Powiastki i obrazki historyczne), Adolf Nowaczyński (Facecje sowizdrzalskie, Skotopaski sowizdrzalskie), Adolf Dygasiński (liczne humoreski, “Albertus warszawski”, “Albertus kielecki”), Kazimierz Władysław Wójcicki. Elementy przygód Albertusa, a jeszcze częściej przygód Matyjasza, trafiły także do polskiej literatury ludowej, zwłaszcza w Małopolsce (oracja niepołomnicka) i na Śląsku opolskim (opowiadanie ludowe Matyja).

Teksty utworów zebrane zostały w tomach Polska komedia rybałtowska (1931) oraz Antologia literatury sowizdrzalskiej XVI i XVII wieku (1966, wznowienie 1985). W 1966 roku powstał spektakl telewizyjny Albertusy, scenariusz i reżyseria: Jerzy Krasowski.

Bibliografia:

• Karol Badecki (opr.), Polska komedia rybałtowska, Ossolineum 1931.
• Stanisław Grzeszczuk, Albertus i “Wyprawa plebańska”, w: Lektury polonistyczne. Tom I, Universitas 1997.
• Stanisław Grzeszczuk, Antologia literatury sowizdrzalskiej XVI i XVII wieku, Ossolineum 1985.
• Stanisław Grzeszczuk, Literatura sowizdrzalska, w: Teresa Michałowska (red.) Słownik literatury staropolskiej, Ossolineum 2002.
• Stanisław Grzeszczuk, Nobilitacja Albertusa. Z pogranicza historii i folkloru, Ossolineum 1971.
• Czesław Hernas, Barok, PWN 2002.
• Jantaszek z wojny moskiewskiej (1661). Nieznany utwór literatury staropolskiej, wydanie, posłowie i przypisy Józef Mayer, “Śląsk” 1972
• Julian Krzyżanowski Albertusy, w: Julian Krzyżanowski (red.), Słownik folkloru polskiego,Wiedza Powszechna, 1965.
• Ignacy Matuszewski, Bohaterowie jasełek, w: Swoi i obcy. Pokrewieństwa i różnice. Zarysy literacko-estetyczne, Gebethner 1903.
• Ludwika Ślęk, Trzy wizerunki Albertusa, w: “Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace literackie”, Ossolineum 1970