Alba

Alba, w języku francuskim aube – gatunek literacki: gatunek poezji miłosnej ukształtowany w literaturze prowansalskiej, uprawiany w XII i XIII wieku przez trubadurów. Odmiana pieśni porannej (zob. pieśń – gatunek literacki). Przedmiotem utworu jest rozstanie kochanków o świcie, przy czym stanowi on wyraz miłości dworskiej (amour courtois).

Żywotny w następnych stuleciach w wielu literaturach europejskich – np. specyficzna forma alby w literaturze niemieckiej to Tagelied. Alba stanowiła pieśń stroficzną śpiewaną o świcie (pieśń poranna). Treść, w formie monologu miłosnego lub przytoczonych dialogów, wyrażała żal kochanków z powodu nastania dnia (często skargę, że dzień przychodzi zbyt wcześnie) i konieczności rozstania. Formy wersyfikacyjne alb były niejednolite i zróżnicowane – charakterystyczny jest dla nich refren (zazwyczaj w brzmieniu “alba”, czyli “świt”), co poza tym jest rzadkością w literaturze prowansalskiej.

W języku prowansalskim i angielskim: alba; w języku francuskim i starofrancuskim: aube lub aubade.

Alba: geneza gatunku

Alba rozwijała się zasadniczo w poezji XII i XIII wieku, w zasięgu języka prowansalskiego (południowa Francja), istnieją jednak przykłady wcześniejsze: w tym nawet utwór łaciński z X wieku, z prowansalskim refrenem. Ma on prawdopodobnie pochodzenie ludowe. Jego źródłem, podobnie jak alb późniejszych, są zapewne pieśni strażników zamkowych i miejskich, którzy oznajmiali z wież nadejście świtu nie tylko samymi zawołaniami, ale też krótkimi piosenkami.

Alba: Dzieła i twórcy

Mimo popularności gatunku w całej Europie, z oryginalnych alb prowansalskich zachowało się jedynie 19. Co więcej, są to przeważnie dzieła trubadurów drugorzędnych, często anonimowe lub niepewnego autorstwa. Jedynie utwór Reis glorios, którego autorem był Giraut de Bornelh (PC 242.64), jest dziełem poety wielkiej miary. Niepewne jest także datowanie większości utworów, chociaż zasadniczo pochodzą one z ostatniej ćwierci XII wieku oraz z XIII wieku.

Rola świtu w poszczególnych utworach jest zróżnicowana. Sześć utworów ma charakter religijny (alby religijne) – świt jest w nich symbolem zbawienia i odkupienia grzechu. W pozostałych utworach (alby miłosne, alby świeckie) jest zazwyczaj symbolem rozstania kochanków – istnieją jednak dwa przypadki, w których oczekują oni nadejścia świtu.

Zestawienie dzieł i twórców:

Bernart de Venzac – Lo Paire el Filh el sant Espirital – religijna
Raimbaut de Vaqueiras – Gaita be gaiteta del castel – świecka
Guiraut de Bornelh – Reis glorios, verais lums e clartatz – świecka
Folquet de Marselha – Vers Dieus el vostre nom e de Sainta Maria – religijna
Cadenet – S’anc fui belha ni prezada – świecka
Raimon de las Salas – Deus aidatz  – świecka
Bertran d’Alamanon lub Gaucelm Faidit – Us cavalier si jazia – świecka
Guilhem d’Autpol – Esperansa de totz ferms esperans – świecka
Guiraut Riquier – Ab plazer – świecka
Guiraut Riquier – Qui vuelha ses plazer – świecka
Uc de la Bacalaria – Per grazir la bon’estrena – świecka
Peire Espanhol – Ar levatz sus, franca cortesa gen – świecka
anonim – En un vergier, sotz folha d’albespi – świecka
anonim – Ab la gensor que sia – świecka
anonim – Quan lo rossinhol escria – świecka (cobla esparsa)
anonim – Drutz que vol dreitamen amar – świecka (cobla esparsa)
anonim – Eras airay co que·us dey dir – świecka
Cerveri de Girona – Aixi com cel c’anan erra la via – religijna

Element dramaturgiczny

Większość utworów zawiera pewien swobodnie zarysowany element dramaturgiczny, który upodabnia albę do ballady. Słowa utworu wypowiada jeden z jego protagonistów: kochanek lub strażnik, rzadziej kochanka. Zdarza się też, że wypowiada się więcej niż jedna postać, utwór przybiera wtedy formę kliku monologów lub przytoczonego dialogu. Nie zdarzają się jednak prawdziwe dialogi, rzeczywista rozmowa pomiędzy kochankami.

Serena, serenada

Niejako przeciwieństwem alby jest serenada, serena – pieśń wieczorna. Zbiór alb zawiera także jeden przykład pieśni tego gatunku, której autorem jest Guiraut Riquier (PC 248.4). Może on być uznany za pewnego rodzaju podtyp alby, gdyż kochankowie z niecierpliwością oczekują tu nadejścia zmierzchu. Większość badaczy literatury prowansalskiej przyjmuje, że scenariusz rozstania kochanków o świcie był formą pierwotną gatunku, a wszelkie inne podtypy, w tym serena, powstały później – pogląd ten nie jest jednak wyraźnie wsparty materiałami źródłowymi.

Aube

Współcześni literaturoznawcy przydali nazwę “aube” przypominającym alby średniowiecznym poematom francuskim. Przypominają one treścią alby świeckie, ale ich ogólna charakterystyka bliższa niż gatunkom prowansalskim jest gatunkom starofrancuskim takim jak chanson de femme lub chanson de toile.

Motyw strażnika

Zwrotki kończyły się zazwyczaj zawołaniem (strażnika) “alba!” (“świt”, “brzask”). Powstanie gatunku wiązało się ze średniowiecznym obyczajem oznajmiania przez nocnych dozorców końca nocy, nadchodzącego świtu. Częstym motywem w albach jest strażnik, we wczesnych przykładach gatunku pełniący swoją zwyczajną rolę, w późniejszych – wciągnięty w intrygę miłosną jako powiernik kochanków. Częsty jest także motyw porannego śpiewu ptaków, np. znany z Romea i Julii przekomarzania kochanków o skowronku.

Postać strażnika jest bardzo istotna, stanowi wręcz wyznacznik gatunkowy alby. Jest tym, co odróżnia ją od rozmaitych pieśni o rozstaniu o świcie obecnych w bardzo wielu kulturach. Strażnik nie tylko oznajmia nadejście dnia, ale też chroni kochanków oraz udziela im napomnień i przestróg.

Zbliżony do alby charakter ma hejnał, także związany z postacią strażnika.

Alba jako forma muzyczna

Muzyka zachowała się do tylko dwóch alb prowansalskich. Oba te utwory zapisane zostały w manuskrypcie R (fr.22543), przechowywanym w Bibliotece Narodowej Francji. Są to Reis glorios i utwór Cadeneta Eu sui tant cortesa gaita (S’anc fui belha ni prezada, PC 106.14). Utwory te są zresztą bardzo podobne, choć muzyka do alby Cadeneta jest dłuższa i bardziej urozmaicona ornamentacyjnie, a forma metryczna obu jest bardzo odmienna. Podobieństwo sięga na tyle daleko, że poszczególne frazy muzyczne, z wyjątkiem piątej i szóstej linijki, dokładnie sobie odpowiadają. Jest więc pewne, że jeden z utworów stanowi naśladownictwo drugiego – wtórny charakter ma prawdopodobnie alba Cadeneta. Dodać można, że istniały próby powiązania Reis glorios ze wcześniejszą muzyką liturgiczną – nie są one jednak w pełni przekonujące.

Znane są także kontrafaktury obu utworów. W XIV-wiecznej sztuce prowansalskiej o św. Agnieszce matka i siostra świętej śpiewają utwór oparty o Reis glorios. Muzykę Cadeneta powtarza natomiast Virgen madre groriosa, 340. spośród Cantigas de Santa Maria. Refren w formie alva stanowi tam epitet Maryi.

Alba w poezji angielskiej

W poezji angielskiej przykłady gatunku, wplecione – jak często bywało – w inne utwory, obecne są np. w twórczości Geoffreya Chaucera, w dziełach Troilus i Kresyda (Troilus and Cressida) i w Opowieściach kanterberyjskich (Reeve’s Tale, opowieść włodarza). W literaturze późniejszej kontynuował go Robert Browning (Rozstanie o poranku – Parting at morning). W poezji XX wieku gatunek praktykowali m.i.n. Ezra Pound, W.H. Auden, Louis MacNeice, William Empson i Philip Larkin.

Adam Mickiewicz

Naśladownictwa alby występują w literaturze wielu krajów, podobne formy występują też w wielu literaturach ludowych. Przykładem naśladownictwa alby w literaturze polskiej jest wiersz Adama Mickiewicza Dzień dobry.