Aktualizm geologiczny

Aktualizm geologiczny, także uniformitaryzm lub rzadziej uniformitarianizm – jedna z podstawowych zasad geologii: stanowisko, według którego w wyjaśnianiu przeszłości Ziemi należy opierać się wyłącznie na obserwacji sił działających obecnie (“aktualnie”) i zjawisk zachodzących obecnie. Aktualizm geologiczny wywarł znaczny wpływ na inne nauki przyrodnicze, zwłaszcza na biologię (poglądy podkreślające ciągłość procesów zachodzących w naturze).

Etymologia: z języka łacińskiego – actualis, “czynny”. Zobacz też: aktualizm w sensie filozoficznym, z rozdziałem o aktualizmie w filozofii przyrody.

Aktualizm geologiczny: zarys historyczno-problemowy. Zasada aktualizmu geologicznego

Tezę aktualizmu geologicznego wysunął już w XVIII wieku szkocki geolog i główny przedstawiciel plutonizmu James Hutton (1726-1797). Pogląd ten ukształtował się ostatecznie w połowie XIX wieku, kiedy to spopularyzował go jego główny reprezentant, angielski geolog sir Charles Lyell (1797-1875). Wprowadzenie do geologii zasady aktualizmu było istotne nie tylko z punktu widzenia filozofii przyrody i metodologii ogólnej – oparcie się na analogiach ze zjawiskami obserwowalnymi aktualnie umożliwiło szybki rozwój nauk geologicznych. Na założeniach aktualizmu geologicznego opiera się zwłaszcza paleogeografia (rekonstruująca środowisko Ziemi w minionych epokach geologicznych), paleogeomorfologia (rekonstruująca formy rzeźby powierzchni Ziemi) oraz sedymentologia (ustalająca warunki i sposoby powstawania osadów w minionych epokach geologicznych).

James Hutton sformułował zasadę aktualizmu geologicznego przede wszystkim w dwutomowym dziele The Theory of Earth z 1785. Także w innych swoich pracach prócz geologii zajmował się również filozofią przyrody.

Lyell rozwinął zasadę aktualizmu geologicznego sformułowaną przez Huttona. Odrzucił panującą w geologii pierwszej połowy XIX wieku teorię katastrofizmu, głoszoną przede wszystkim przez Georges’a Cuviera. Według zwolenników katastrofizmu głównym czynnikiem zmian w przeszłości Ziemi są katastrofy, zaburzenia geologiczne o gwałtownym przebiegu, ponieważ stany powierzchni Ziemi różniły się w różnych epokach tak znacznie, że różnice te mogą tłumaczyć jedynie zmiany nagłe i silne. Według zwolenników aktualizmu główną przyczyną zmian środowiskowych są natomiast zasadniczo nie zmieniające się w czasie czynniki fizyczne, biologiczne i chemiczne oddziałujące na skorupę ziemską. Obserwacje procesów, które zachodzą współcześnie (np. tworzenie się osadów morskich i rzecznych) umożliwiają rekonstrukcję analogicznych procesów zachodzących w przeszłości geologicznej. Historia Ziemi to stałe przekształcanie jej oblicza, czynnikiem sprawczym tych przekształceń są jednak te same procesy, które możemy obserwować także dzisiaj. Prawa przyrody są niezmienne, a zachodzące na powierzchni Ziemi procesy są stałe i ciągłe, dzięki czemu możemy o nich, niezależnie od rozpatrywanego przedziału czasowego, wnioskować drogą analogii i ekstrapolacji. Katastrofy oddziałują na Ziemię w sposób przypadkowy i lokalny, ich rola w historii geologicznej jest więc niewielka.

Pogląd ten miał także duże znaczenie światopoglądowe. Ograniczał rolę, którą w kulturze przypisywano dotąd wielkim katastrofom, takim jak biblijny Potop (czy też wielkie potopy znane z mitologii mezopotamskiej i innych), sławne trzęsienie ziemi w Lizbonie i znany z przekazu Pliniusza wybuch Wezuwiusza, który zniszczył Pompeje. Dzięki aktualizmowi katastrofy nie mogły być już postrzegane jako szokujące zaburzenia w naturalnym porządku świata.

Wpływ aktualizmu geologicznego na inne nauki

Aktualizm w geologii wywarł znaczny wpływ na założenia metodologiczne innych nauk przyrodniczych, szczególnie w naukach biologicznych, oraz na całą filozofię przyrody. Już Georges Cuvier, mimo że był głównym przedstawicielem katastrofizmu w geologii, stosował metody aktualistyczne w rekonstrukcji anatomii zwierząt należących do gatunków wymarłych. Odpowiednikiem aktualizmu w biologii jest gradualizm sformułowany przez Karola Darwina. Według gradualizmu ewolucja biologiczna jest zjawiskiem zachodzącym powoli i stopniowo, poprzez gromadzenie się niewielkich zmian (zmiany mikroewolucyjne). Podobnie jak gradualizm geologiczny jest poglądem przeciwstawnym wobec katastrofizmu, gradualizm w teorii ewolucji przeciwstawia się saltacjonizmowi. Właśnie posługując się założeniami metodologicznymi wywodzącymi się z aktualizmu Darwin wyjaśniał przebieg procesów ewolucji, stosunki pokrewieństwa między gatunkami wymarłymi i żyjącymi obecnie czy też zasady doboru naturalnego.

Współcześnie aktualizm w naukach przyrodniczych stracił na znaczeniu, także wtedy, gdy występuje w wersjach umiarkowanych. Do krytyków aktualizmu i gradualizmu należy np. amerykański paleontolog Stephen Jay Gould. Przeciwstawia on klasycznemu darwinizmowi teorię, według której specjacja (powstawanie nowych gatunków) zachodzi w ograniczonych populacjach i na niewielkim obszarze, a przede wszystkim nagle, w stosunkowo krótkich okresach czasu. Nadal doceniana jest jednak rola heurystyczna i poznawcza aktualizmu w wyjaśnianiu procesów ewolucyjnych. Ponadto także dziś biolodzy uznają, że przyroda ożywiona podlega stałym powolnym zmianom – występują wprawdzie w naturze masowe wymierania, nie należy ich jednak interpretować w sposób zmitologizowany, jako cyklicznego obumierania i odradzania się przyrody. Założenia aktualistyczne w biologii sprawiają szczególne trudności w odniesieniu do kwestii powstania życia: powstanie form organicznych z materii nieorganicznej jest trudne przy odwołaniu się wyłącznie do zjawisk zachodzących obecnie.

Bibliografia:

• Wojciech Jaroszewski, Leszek Marks, Andrzej Radomski, Słownik geologii dynamicznej, 1985.
• M. G. Rutten, Powstanie życia na Ziemi a świadectwa geologiczne, 1966.
• Herbert Wendt, Przed potopem, 1971.