Aktualizm
Aktualizm, aktualizm filozoficzny – w filozofii: zbiorcze określenie stanowisk w ontologii i filozofii kultury, które akcentują rolę stawania się i zmienności w strukturze ontycznej rzeczywistości. Charakterystycznym przykładem stanowiska tego typu jest idealizm aktualny Giovanniego Gentile. Podobne stanowiska występują także w teologii i antropologii filozoficznej (przede wszystkim związanej z teologią protestancką). W innych znaczeniach termin ten występuje w psychologii (psychologia Wilhelma Wundta i jego kontynuatorów) oraz w naukach przyrodniczych i filozofii przyrody (zasada aktualizmu i aktualizm geologiczny). W naukach przyrodniczych określa się tak koncepcje metodologiczne podkreślające jednolitość i ciągłość procesów zachodzących w przyrodzie.
Etymologia: z języka łacińskiego, actualis – “czynny”. W innych językach: język angielski – actualism, język francuski – actualisme, język niemiecki – Aktualismus, język włoski – attualismo. Zobacz też: aktywizm (w filozofii) i aktualność (informacji).
Aktualizm: Filozofia
Główną postacią aktualizmu jest aktualizm metafizyczny. Określa się tak poglądy akcentujące rolę zmiany w strukturze bytowej rzeczywistości, ujmujące rzeczywistość jako akty czystego stawania się. Stanowiska takie dążą do wyprowadzenia świata rzeczy z czystego aktu, rozumianego jako czyste stawanie się. Tendencje aktualistyczne widoczne są już w filozofii starożytnej – u Heraklita i jego ucznia Kratylosa. Jako w pełni wyodrębnione stanowisko aktualizm filozoficzny ukształtował się jednak w filozofii XX wieku, pod wpływem koncepcji występujących w psychologii i naukach przyrodniczych.
Głównym i najbardziej radykalnym przedstawicielem aktualizmu był włoski filozof Giovanni Gentile, który ujmował rzeczywistość jako ciąg aktów duchowych (Teoria generale dello spirito come atto puro, 1916). Koncepcję mieszczącą się w ramach szeroko rozumianego aktualizmu wypracował także Benedetto Croce. Filozofia Gentilego, stanowiąca oryginalną formę heglizmu, określana jest jako “idealizm aktualny” (attualismo, idealismo attuale). Według Gentilego czysty podmiot stanowi nieprzerwany proces historyczny (podobnie jak Duch w filozofii Hegla), ma charakter asubstancjalny. Tak rozumiany czysty podmiot jest jedynym źródłem świata rzeczy. Przedmioty stanowią obiektywizację myśli, ale to myśl jest czystą aktualnością. Rzeczywistość stanowi sumę aktów, proces nieustannych przemian. Rzeczy są natomiast jedynie pewnymi wycinkami czy też miejscami zagęszczenia procesu rozwojowego. Poza tym koncepcje aktualistyczne pojawiły się w różnych formach XX-wiecznej filozofii idealistycznej, o zróżnicowanej treści, głównie w idealizmie włoskim (nawiązującym często do idealizmu aktualnego), ale także niemieckim i anglosaskim.
W odmiennej postaci wystąpił także w neokantyzmie, zwłaszcza w szkole marburskiej (Hermann Cohen, Paul Natorp, Ernst Cassirer, Nicolai Hartmann). Filozofia aktualistyczna szkoły marburskiej wywarła znaczny wpływ na koncepcje antropologiczne wielu teologów protestanckicj. Należą do nich szwajcarski teolog reformowany Emil Brunner i teolodzy luterańscy Friedrich Gogarten i Rudolf Bultmann. Teolodzy ci stosują wypracowaną przez szkołę marburską metodę transcendentalną do badań nad religią i moralnością, a także nad kulturą (sztuka, język, mity). Stosowanie metody transcendentalnej łączą z aktualistyczną koncepcją osoby ludzkiej.
Wyróżnia się także aktualizm epistemologiczny, stanowiący formę psychologizmu. Głównym przedstawicielem tak rozumianego aktualizmu jest także Giovanni Gentile. Według aktualizmu epistemologicznego nauka stanowi zespół aktów psychicznych – rozumiane są one jako akty posiadania wiedzy. Koncepcja ta zaznaczyła się szeroko także w pedagogice i filozofii wychowania Gentilego.
Aktualizm w naukach przyrodniczych i w filozofii przyrody. Zasada aktualizmu
Aktualizm w naukach przyrodniczych pojawił się pierwotnie jako aktualizm geologiczny: teza, według której zjawiska zachodzące w przeszłości Ziemi należy wyjaśniać opierając się na zjawiskach zachodzących na niej obecnie (aktualnie). Pogląd taki, określany także jako uniformitaryzm, reprezentowali James Hutton (1726-1797) i Charles Lyell (1797-1875). Fora aktualizmu zapoczątkowana przez Lyella stanowiła reakcję na katastrofizm w geologii, pogląd wpływowy w pierwszej połowie XIX wieku, którego głównym reprezentantem był Georges Cuvier. Zasada aktualizmu, głosząca, że procesy naturalne zachodzące w przeszłości powodowane były przez te same czynniki, które zachodzą współcześnie, rozszerzona została następnie także na inne nauki przyrodnicze, przede wszystkim biologiczne. Największego znaczenia nabrała w problemach filozofii przyrody związanych z ewolucjonizmem.
Z punktu widzenia filozofii przyrody najbardziej istotny jest aspekt kauzalny zasady aktualistycznej (ta sama przyczyna działająca na ten sam obiekt wywołuje te same skutki tak obecnie, jak i w przeszłości). Odniesiona do ewolucji biologicznej zasada aktualizmu mówi, że pomimo zmienności form życia istnieją także stałe i niezmienne czynniki i zasady kształtujące jego rozwój. Założenia aktualizmu za szczególnie istotne dla wyjaśnienia mechanizmów ewolucji uznawał Karol Darwin.
Do zwolenników aktualizmu (w wersji umiarkowanej) należeli jeden z najbardziej wpływowych paleontologów
George Gaylord Simpson (1902-1984) i Martin Gerard Rutten (wydana po polsku praca Powstanie życia na Ziemi a świadectwa geologiczne).W Polsce stanowisko to reprezentował np. Adam Urbanek (Zasady nauki o ewolucji). Współcześnie tezy aktualizmu tracą na znaczeniu, dotyczy to także aktualizmu w wersji umiarkowanej. Docenia się jednak nadal rolę poznawczą i heurystyczną aktualizmu w wyjaśnianiu powstania życia, mechanizmów ewolucji oraz pochodzenia człowieka (antropogeneza), w tym genezy biologicznej procesów psychicznych.
Aktualizm: Psychologia
Aktualizm w psychologii to kierunek historyczny, występujący w psychologii XIX wieku. Psychologię aktualistyczną ukształtował Wilhelm Wundt, “ojciec psychologii” – stanowiła ona ważny etap w rozwoju psychologii naukowej, istotą aktualizmu psychologicznego jest bowiem zerwanie z pewnymi koncepcjami charakterystycznymi dla dominujących przez wieki form psychologii filozoficznej, przede wszystkim arystotelesowskiej. Psychologia Wundta odrzuciła pochodzące od Arystotelesa pojęcie substancji, a tym samym (w psychologii także ukształtowane przez Arystotelesa) pojęcie duszy. Podłożem procesów psychicznych nie była już trwała substancja, ale postrzegane były one jako ciąg rozwijających się zdarzeń, procesy psychiczne konstytuowane były przez aktualne przeżycia. Dla Wundta zjawiska psychiczne są tożsame z treściami świadomości, czyli z aktualnie zachodzącymi (na jawie lub we śnie) przeżyciami. Aktualistyczne poglądy Wundta kontynuował jego uczeń, Edward Bradford Titchener, a także James Ward (szkoła psychologii eksperymentalnej). W dalszym rozwoju metodologii psychologii w XX wieku aktualizm psychologiczny nie miał już natomiast większego znaczenia.
Tak zdefiniowane przeżycia są, w przeciwieństwie do zjawisk psychicznych definiowanych i rozpatrywanych w kategoriach substancji i duszy, czymś dostępnym empirycznie (hinc et nunc – tu i teraz). Procesy psychiczne mają przy tym zawsze charakter indywidualny, nigdy się nie powtarzają. Procesy psychiczne nigdy nie zachowują się też w świadomości, przy czym świadomość rozumiana jest tu nie jako rodzaj magazynu przeżyć, ale jako zindywidualizowany i całościowy układ przeżyć (wyobrażeń, doznań, uczuć).
Psychologia opisuje więc i wyjaśnia akty psychiczne i treści świadomości, które traktowane są jako pasmo zdarzeń zachodzących w czasie. Aktualizm psychologiczny umożliwił dzięki temu stworzenie nowej metody badań psychologicznych, w której przedmiotem badań były jedynie dostępne empirycznie przeżycia, a nie niemożliwe do bezpośredniego doświadczenia konstrukty takie jak dusza czy podświadomość. Podstawową metodą badań psychologicznych stał się eksperyment – oznaczało to narodziny psychologii eksperymentalnej.