Akt

Akt (akt teatralny, akt sztuki, akt dramatu, akt przedstawienia teatralnego) – w teatrologii i w teorii literatury: jednostka kompozycyjna dramatu, cześć utworu dramatycznego lub muzyczno-dramatycznego stanowiąca jego fragment o zamkniętym i spójnym treściowo oraz formalnie charakterze.


Podrzędnymi wobec aktu jednostkami kompozycyjnymi są zazwyczaj sceny i odsłony. Akt zawiera w sobie wyraźnie określony odcinek akcji utworu dramatycznego, przeważnie zamknięty jakimś zdarzeniem kluczowym dla jej przebiegu. Termin odnosi się także do dzieł muzyczno-dramatycznych, takich jak opera, operetka, balet czy musical.

Najczęściej, zwłaszcza w dawniejszej sztuce teatralnej, spotyka się sztuki złożone z trzech lub pięciu aktów. Układ taki pozwala na wyraziste i symetryczne rozmieszczenie poszczególnych elementów akcji  utworu – jego zalety podkreślała klasycystyczna zasada pięciu aktów.

Zobacz też: akt (artykuł ogólny, różne znaczenia i definicje terminu “akt”) i aktor. Etymologia: z łacińskiego actus (genetivus actus) – “pęd”, “popęd”, “ruch”, “gra aktorska”, “poruszenie ciała”, “mimika aktora lub mówcy”; od czasownika ago, agere, egi, actum – “czynić”, “robić”, “pędzić”. W innych językach: angielski act; francuski acte; niemiecki Akt lub Aufzug.

Określenie w zasadzie nie odnosi się do filmów, termin akt filmu ma jednak związek historyczny z pojęciem aktu teatralnego. Pierwotnie akty filmowe były także jednostkami kompozycyjnymi, obecnie jest tak bardzo rzadko.

Akt teatralny a epejsodion

Akty nie występowały w teatrze starożytnym. Odpowiednikiem nowożytnego aktu, który w całkowicie wykrystalizowanej formie pojawił się zresztą dopiero w XVII wieku, był w teatrze greckim epejsodion (epeisodion). Epeisodion obejmował monologi i dialogi aktorów, w odróżnieniu od stasimonów, które były pieśniami chóru (zob. pieśń jako gatunek literacki). W tragedii greckiej występowało pięć epejsodionów (zalążek zasady pięciu aktów), przedzielanych stasimonami, a także inne części utworu (parodos, exodos). Aktów nie znał także teatr średniowieczny, w którym pomiędzy częściami dłuższych i poważniejszych dramatów religijnych występowały jednak przerwy, w których często odgrywano krótkie intermezza o komicznym charakterze.

Ilość aktów teatralnych

Różnym gatunkom dramatycznym przypisywana była tradycyjnie określona liczba aktów, np. w tragedii było pięć aktów, w komedii przeważnie trzy. Utwory o lekkim charakterze, jak intermezzo i farsa, nie dzieliły się na akty, często natomiast same występowały pomiędzy aktami przedstawienia (w antraktach). Utwór teatralny składający się z jednego aktu to – według nowszej już terminologii – jednoaktówka. Dramaty jednoaktowe rozpowszechniły się w teatrze drugiej połowy XIX i w XX wieku, przedstawiając najczęściej bieżące treści obyczajowe lub społeczne w sposób kameralny, w konwencjach odległych od podniosłego dramatu klasycystycznego, często stanowiły też komedie. W teatrze współczesnym znaczenie podziału przedstawienia na akty zmalało, pojawił się natomiast rzadki dotąd, ale wygodny w praktyce teatralnej (ze względu na występowanie tylko jednej przerwy) podział spektaklu na dwa akty.

Niekiedy określenia aktów i scen oraz odsłon w poszczególnych gatunkach dramaturgicznych i muzyczno-teatralnych nie są wyraźnie rozgraniczone. Jest tak np. z terminem entrée, który może oznaczać akt baletu (lub rzadziej opery), częściej jednak określa poszczególne sceny.

Antrakt

Przerwa między aktami przedstawienia teatralnego to antrakt. Nazwa ta obejmuje także wszelkiego rodzaju zaplanowane przez organizatorów rozrywki i wydarzenia w przerwie spektaklu, pomiędzy aktami: muzykę antraktową, często osobne niewielkie utwory dramatyczne (farsy, intermezza, utwory komiczne – zwłaszcza w operze barokowej).


Tagi
Encyklopedia literaturyEncyklopedia muzykiEncyklopedia teatruWielka encyklopedia opery

1 komentarz do “Akt teatralny”

Dodaj komentarz