Akrostych

Akrostych – gatunek literacki zaliczany do poezji kunsztownej: taki układ wiersza, w którym pewne litery (najczęściej pierwsze litery wersów, często także pierwsze litery zwrotek) lub cząstki wyrazów (głównie sylaby), gdy odczytuje się je w określonym porządku (najczęściej pionowo, także np. na ukos lub po przekątnej) tworzą pewien napis naddany wobec tekstu głównego utworu, uchwytny tylko w percepcji wzrokowej. Często napis ten stanowi kluczowe dla wymowy dzieła hasło, imię adresata wiersza, imię ukochanej, imię patrona poety, czasem też tytuł utworu (np. The Alchemist Bena Johnsona); rzadziej całe zdanie. Niekiedy jest to napis o charakterze żartobliwym, obraźliwym, a nawet nieprzyzwoitym. Akrostych to także rzadszy synonim terminu akronim (skrót utworzony z pierwszych liter lub zgłosek).


W innych językach: Język angielski – acrostic lub acrostich. Język francuski – acrostiche. Język niemiecki – Akrotichon. Etymologia: z języka greckiego, ἄκρος akros – “wierzchołek”, στίχος, stichos – “wiersz”. Dosłownie jakby “na szczycie wiersza”, “z wierzchu wiersza”.

Podana wyżej definicja to szerokie rozumienie akrostychu. Akrostych w sensie wąskim, właściwym, to jedynie taki napis naddany wobec tekstu głównego, który składa się z odczytywanych pionowo liter. Istnieje wiele rodzajów akrostychów w sensie szerokim, porównaj rozdział o rodzajach akrostychów.

Akrostych w historii literatury

Akrostychy częste były w poezji dawnej, jako forma poezji kunsztownej – były popisem literackiej zręczności. Niekiedy przypisywano im znaczenie magiczne i symboliczne. Znane były już w starożytności  – nie tylko klasycznej, znane są bowiem, mimo specyfiki pisma klinowego, nawet akrostychy babilońskie, używające pierwszych sylab ideogramów.

Bardziej rozpowszechniły się jednak w literaturze średniowiecznej, a także renesansowej. W literaturze średniowiecznej, gdy ujawniają imię autora, pozwalają często na ustalenie autorstwa tekstu. Znanym średniowiecznym przykładem akrostychu jest skierowany do jego matki utwór François Villona, w którym pierwsze litery wersów układają się w napis “Villone”. Niekiedy przypisywano im znaczenie magiczne i symboliczne.

Średniowieczne i renesansowe akrostychy przynależą do nurtu poezji erudycyjnej. Nie wywodzą się jednak z erudycyjnej poezji rzymskiej (inaczej niż np. lubiany w poezji hellenistycznej kaligram – wiersz graficzny oddający wygląd przedmiotu), ale głównie z tradycji biblijnej i szerzej rozumianej tradycji poezji semickiej. W Piśmie Świętym występują także abecedariusze (Lamentacje Jeremiasza, Psalm 119) – wiązało się to z funkcją sakralną, którą w kulturze żydowskiej pełnił alfabet. Formę akrostychu chętnie uprawiała także chrześcijańska poezja syryjska, pisana w języku aramejskim. Oprócz łacińskiej poezji średniowiecznej, akrostychy popularne były także w poezji greckiej (bizantyjskiej) – wiele takich utworów stworzył zwłaszcza św. Roman Melodos. Niekiedy akrostych pełnił w literaturze średniowiecznej funkcje wyłącznie mnemotechniczne lub ornamentacyjne, najczęściej tworzono przy tym abecedariusze. Wobec ukształtowania się symboliki liter pojawiły się jednak także akrostychy o mistycznym, religijnym i symbolicznym znaczeniu (por. alegoria, alegoryzm). Akrostych był bardzo popularny także w literaturze barokowej, w której stanowił element charakterystycznego dla niej konceptyzmu.

Obecnie są przeważnie rodzajem zabawy literackiej (porównaj rozdział o akrostychach w poezji polskiej). Znajduje też zastosowanie w reklamie oraz wierszowanych zagadkach (literatura stosowana). Może też służyć ukrywaniu treści jako rodzaj tajnego kodu, np. stanowiąc pomoc w walce z cenzurą.

Rodzaje akrostychów

Istnieje wiele rodzajów akrostychów (rozumianych według szerszej definicji). Różnią się one kształtem – mogą być pionowe, poziome lub w kształcie krzyża, odczytywane od góry i od dołu. Zdarzają się nawet akrostychy stanowiące jednocześnie anagramy (anagram to napis, w którym przestawiono kolejność liter). Akrostych w kształcie krzyża to akromezostych (akromesostych). Wyróżnia się też akrostychy pojedyncze i zwielokrotnione, np. pentakrostych pięciokrotnie zwielokrotnia litery.

Do znanych odmian należą także mesostych (mezostych, uporządkowane w napis są w nim środkowe litery wersów) oraz telestych (uporządkowane w napis są w nim ostatnie litery wersów). Połączenie akrostychu w sensie wąskim i telestychu to akroteleuton, akrostych podwójny (w akrotelestychu występują więc dwa akrostychy – jeden tworzony przez pierwsze litery wersów i drugi tworzone przez ostatnie litery). Możliwy jest także akrostych potrójny, połączenie akrostychu, mezostychu i telestychu.

Odmianę akrostychu stanowi także abecedariusz, taki rodzaj akrostychu, w którym napisem naddanym jest ciąg liter w porządku alfabetycznym. Specyficznym typem akrostychu jest także chronogram, utwór, w którym specyficznie umiejscowione litery składają się w zapisaną cyframi rzymskimi datę.

Bardzo rozbudowanym akrostychem jest carmina quadrara (“pieśń w kształcie kwadratu”), przypominająca kwadrat magiczny. Stanowi on zarazem prosty typ carmina figurata, wiersza obrazkowego.

Pomimo specyfiki pisma chińskiego, utwory w typie akrostychów znane są także literaturze chińskiej i literaturze japońskiej. Poszczególne znaki czytane mogą być w nich w różnej kolejności, tworząc sensowne zdania. W istocie specyfika obu języków i pism (homofoniczność, wieloznaczność znaku) raczej ułatwia, niż utrudnia ich pisanie. W literaturze japońskiej gatunki zbliżone do akrostychu to kakushidai i mono no na.

Akrostych w poezji polskiej

Akrostych był gatunkiem bardzo popularnym w literaturze staropolskiej. Został do niej zaadaptowany z poezji greckiej i łacińskiej. Poza funkcją estetyczną służył celom mnemotechnicznym, był też zabawą literacką. Pisarze często umieszczali w akrostychach imię adresata lub własne, co pozwoliło na ustalenie autorstwa (atrybucja tekstu) wielu utworów, szczególnie średniowiecznych (w tym łacińskich) i hymnów religijnych. W literaturze średniowiecznej akrostychy stosowali często Adam Świnka z Zielonej i Ładysław z Gielniowa. Przykładem akronimu pozwalającego ustalić atrybucję autora może być pieśń Hejnał świta, już dzień biały, z akronimem informującym, że autorem jest Mikołaj Rej, czy też zamykający utwór Kalendarz wieczny epigramat, w którym jako akronim zapisano nazwisko “Jan Żabczyc”.

Innych przykładów z literatury polskiego odrodzenia dostarcza twórczość Jana Kochanowskiego. Tytuły dwóch jego erotyków łączą imię poety z imionami panien, którym zostały zadedykowane (w formach “Katarzyna Jan Wodyńska” i “Jagnieszka Kryska Jan”). Kuriozum literackie stanowi bardzo długi barokowy akrostych Jana Żabczyca na cześć Dymitra Samozwańca, w którym litery układają się w liczne tytuły honoryfikacyjne Samozwańca.

W nowszej poezji polskiej akrostych występuje rzadko – częściej jako rodzaj zabawy literackiej, bez ambicji artystycznych (podobnie jak często np. limeryk). W poezji XX-wiecznej, zresztą jako przykład żartobliwej stylizacji staropolskiej, pojawia się w Marchołcie Jana Kasprowicza. W utworze tym stanowi dedykację dla Józefa Weyssenhoffa.

Akronimem, podobnie jak wieloma innymi kuriozami literackimi, interesował się Julian Tuwim, który poświęcił mu osobny esej Traktat o akronimie, zamieszczony w zbiorze Pegaz dęba.


Tagi
Encyklopedia kultury antycznejEncyklopedia literatury

Dodaj komentarz