Akrobatyka chińska (zaji, cyrk chiński)
Akrobatyka chińska, zaji – jeden z najbardziej typowych i rozpowszechnionych w kulturze chińskiej typów rozrywki masowej, łączący w sobie elementy popisów akrobatycznych i przedstawień typu variété. Współcześnie przypomina europejskie występy cyrkowe i dostosowana jest do gustu jednocześnie globalnego i masowego. Zachowała jednak także elementy tradycyjne bardzo dawnego pochodzenia, unikalne dla kultury chińskiej. Nazwa w języku chińskim to 雜技藝術 (pismo tradycyjne), 杂技艺术, zájì yìshù (pinyin), “sztuka akrobatyczna”. Na Zachodzie używa się niekiedy także określenia cyrk chiński, sami Chińczycy postrzegają jednak cyrk (马戏, mǎxì) jako całkowicie odrębny rodzaj rozrywki.
Dokładne początki akrobatyki chińskiej nie są znane. Zapisy historyczne i źródła ikonograficzne, takie jak reliefy jaskiniowe, każą wiązać je z epoką walczących królestw (475-221 p.n.e.). Były to burzliwe czasy krwawych konfliktów wewnętrznych. Akrobatyka pozwalała wtedy pokazywać wspierane przez wojowniczych władców siłę i zręczność. Inne elementy zaji, takie jak chodzenie po linie i żonglowanie (zob. żongler), wykształciły się jako element wiejskich festynów i zabaw. Wiązały się one najczęściej ze świętami rolniczymi, zwłaszcza dożynkami. Inne źródła akrobatyki chińskiej to teatr chiński, chińskie sztuki walki, a nawet rytuały związane z szamanizmem.
W okresie dynastii Qin (221-206 p.n.e.) akrobatyka związana była już z dworem cesarskim. Wchłonęła elementy przedstawień teatralnych, popisów atletów i walk pokazowych, często walk między ludźmi i zwierzętami. Upodobniło ją to do zachodniej sztuki cyrkowej i teatru ludowego typu variété. W okresie dynastii Han (206 p.n.e. – 220 n.e.) akrobatyka chińska stała się integralną częścią baixi (“sto sztuk”). Baixi obejmowało także muzykę, pokazy sztuk walki, taniec i magię, występy iluzjonistów.
Akrobatyka chińska obejmuje bardzo różne rodzaje rozrywki, często nieobecne w występach akrobatów europejskich. Należą do nich taniec, żonglowanie, chodzenie po linie, balansowanie, występy klaunów, sztuki walki, sztuczki magiczne i wiele innych tego rodzaju elementów. Akrobaci noszą charakterystyczne, barwne stroje. Występom towarzyszą orkiestry grające tradycyjną muzykę chińską na tradycyjnych instrumentach, takich jak gong, sheng (rodzaj fletu), pipa (lutnia chińska) czy zheng (cytra chińska).
Zaji, tradycyjna akrobatyka chińska: historia i współczesność
Wydaje się, że najstarszym typem akrobatyki w Chinach była akrobatyka konna, uprawiana już w czasach Zachodniej Dynastii Zhou (1110-771 p.n.e.). Już starożytny uczony chiński Zhang Heng (78-139 n.e.) w swoim dziele “Oda do zachodniej stolicy” (西京賦) opisał popisy akrobatów chińskich, które odbyły się na dworze cesarskim dynastii Han. Obejmowały one chodzenie po linie, ekwilibrystykę (balansowanie na słupie), chodzenie na rękach, skoki z przeszkodami i sztuczki magiczne określane jako “przemiana ryby w smoka”. Te pradawne rodzaje popisów akrobatycznych wykonuje się także do dziś, choć przystosowane zostały one do gustów publiczności współczesnej.
Wiele typów popisów akrobatycznych przedstawiają także grawerowane kamienie pochodzące z okresu dynastii Han. Ukazują one siłę i zwinność akrobatów. Reliefy przedstawiają m.in. żonglowanie, stanie na rękach, chodzenie po linie, różne sztuczki, których elementami były piłki, słupy, beczki, powozy czy rozpędzone konie. Jeden z kamieni pokazuje skomplikowane popisy akrobatyczne, w których jeden z akrobatów balansuje na siedmiu dyskach, trzech kolejnych zwisa zaś do góry nogami z umieszczonego na jego głowie krzyża.
Akrobatyka cieszyła się znacznym poparciem władców pochodzących z dynastii Han. Widowiska akrobatyczne miały wielki rozmach i były bardzo urozmaicone. Odbywały się przy bardzo wielu okazjach, towarzyszyły nawet pogrzebom. Jedwabny Szlak umożliwiał także wymianę kulturową, zwłaszcza z Persją i Rzymem, do akrobatyki chińskiej dołączyły więc także elementy pochodzenia obcego, szczególnie występy plemion nomadów mieszkających na zachód od Chin. Sama zresztą często była przedstawiana na dworze cesarskim gościom zagranicznym odwiedzającym Chiny. Tak np. w 108 roku p.n.e. cesarz Wu Di nakazał wielkie występy zaji dla dygnitarzy, w których udział brał także akrobata wysłany przez władcę Partów (Persja). Tradycje wykształcone za czasów dynastii Han przetrwały długie stulecia.
Akrobatyka cieszyła się w Chinach wielką popularnością także w okresie dynastii Tang (618-907 n.e.). Rozwiała się wtedy akrobatyka konna, tresura zwierząt i wspinanie się po słupie przez wielkie grupy akrobatów. Świadectw historycznych o akrobatyce tego okresu dostarcza m.in. jeden z utworów poety Bai Juiyi oraz jedno z malowideł w jaskiniach Dunhuang.
W epoce dynastii Song akrobatyka nie była już tak silnie związana z dworem cesarskim, stała się sztuką ludową, egalitarną, wystawianą na ulicach miast chińskich. Łączyła się z występami teatralnymi, muzyką i występami opowiadaczy. Szczególnie popularna wśród ludu chińskiego była żonglerka. Całe Chiny przemierzali wędrowni akrobaci, powstały profesjonalne trupy akrobatyczne, a nawet specjalistyczne, zawodowe szkoły akrobacji.
Egalitaryzacja akrobatyki doprowadziła do stopniowego obniżania się statusu społecznego akrobatów. W okresie dynastii Ming i Qing zaji całkowicie straciło świetność i uznanie, którym cieszyło się w chińskiej starożytności. Akrobatyką zajmowały się ubogie rodziny podróżujące od miasta od miasta, sztuka przechodziła z pokolenia na pokolenie. Doszło nawet do tego, że rodziny akrobatów zaczęto widzieć jako mętów społecznych, na równi ze złodziejami i prostytutkami. Akrobatykę zaliczono do dziewięciu niepożądanych profesji.
Do odrodzenia zainteresowania tradycjami zaji i przywrócenia mu należnego miejsca w kulturze chińskiej doszło za sprawą zainteresowania, które od końca XIX wieku akrobatyka chińska zaczęła wzbudzać na zachodzie – tak wśród uczonych orientalistów zachodnich, jak i wśród masowej publiczności europejskiej i amerykańskiej. W Chińskiej Republice Ludowej, podobnie jak wiele innych tradycji dawnych Chin, tradycje ludowe zaji stopniowo zanikały, zwłaszcza w okresie rewolucji kulturalnej. Nie dotyczyło to jednak akrobatyki, traktowanej jako popularna sztuka ludowa, często aktywnie wspieranej przez czynniki oficjalne Chin. Duże zainteresowanie budziły akrobatyka chińska budzi także na Tajwanie. W Chinach powstało bardzo wiele grup akrobatów, najbardziej znaną i największą jest powstała w 1957 roku Chińska Narodowa Grupa Akrobatyczna (China National Acrobatic Troupe). Należy do niej ponad 400 akrobatów i innych członków zespołu, wystąpiła ona w ponad 60 krajach, uzyskując wiele nagród.
Szczególnie wielu akrobatów chińskich pochodzi z powaitu Wuqiao w prowincji Hebei. Powiat Wuqiao znany jest nawet jako “powiat akrobatów”. Rolnicy tego regionu byli bardzo ubodzy, dlatego już od połowy XIX wieku dorabiali zimą i wiosną jako wędrowni akrobaci. Pod koniec XIX wieku wielu z nich wywędrowało z Chin, występując w innych krajach Azji, Europie, Ameryce i Afryce. Akrobaci z Wuqiao należeli do pierwszych Chińczyków, którzy wyemigrowali poza granice kraju, pierwszych, którzy nawiązali tak rozległe kontakty ze światem Zachodu. Dziś także to stamtąd pochodzi wielu najwybitniejszych akrobatów chińskich, często liderów zespołów akrobatycznych i cyrkowych. Niemal wszystkie dzieci w Wuqiao uczą się akrobacji już od najmłodszych lat. W mieście, prócz szkoły akrobatycznej, działa ponad 100 amatorskich zespołów akrobatycznych, a także wiele profesjonalnych.
W latach 80. także w Chińskiej Republice Ludowej wzrosło znacznie zainteresowanie tradycyjną kulturą chińską, w tym zaji. Zaczęła być ona postrzegana jako forma rozrywki i sztuki reprezentatywna dla kultury chińskiej, wystawiana nie tylko w samych Chinach, ale na całym świecie, stając się wręcz rodzajem wizytówki kultury chińskiej. W 1981 roku powstał Chiński Związek Sztuki Akrobatycznej (China Acrobatic Arts Association), wydający pierwsze w Chinach czasopismo poświęcone akrobatyce, Założono też liczne szkoły akrobacji – chińscy akrobaci uczą się akrobacji często już od wczesnego dzieciństwa. Każdego roku odbywają się ogólnokrajowe zawody między szkołami akrobacji i grupami akrobatów, cieszące się wielkim prestiżem. W całych Chinach działa obecnie około 120 zawodowych grup akrobatycznych i około dwunastu tysięcy zawodowych akrobatów.
Akrobatyka jest także częścią wielu innych tradycyjnych chińskich dziedzin sztuki, w tym zwłaszcza opery pekińskiej oraz innych form opery chińskiej, takich jak kunqu. Aktor opery chińskiej nie tylko śpiewa i gra swoją rolę, ale też tańczy i wykonuje popisy akrobatyczne. Do innych niż wąsko rozumiane zaji form akrobatyki chińskiej należą także chodzenie na szczudłach (bardzo popularne w Chinach) oraz taniec ludowy yangko.
Akrobatyka chińska w świecie zachodnim
Pokazy akrobatyki chińskiej cieszą się wielką popularnością w świecie zachodnim i ogrywają wielką rolę w wymianie kulturowej między Zachodem i Chinami – jak wspomniano wyżej, stały się wizytówką Chin. W ciągu ostatnich 35 lat chińskie zespoły akrobatyczne odwiedziły ponad 100 krajów świata.
W latach 90. akrobatykę zaczęto traktować bardziej całościowo, jako profesjonalnie zorganizowane i starannie przygotowane przedstawienia. Zaczęto bardziej dbać o ich oprawę – oświetlenie, efekty specjalne, muzykę i choreografię. Trupa “Akrobaci Pekińscy” (Beijing Acrobats) rozpoczęła występy międzynarodowe w 1986 roku. Narodowy Cyrk Chiński (Chinese State Circus) prezentuje swoje występy przede wszystkim publiczności europejskiej, występuje także w Polsce – po całej Europie podróżuje od 1992 roku. Show prezentowane przez tego rodzaju instytucje obejmuje nie tylko akrobatykę, ale też chińskie sztuki walki (kung-fu), operę pekińską oraz taniec smoka. Akrobatyka chińska prezentowana jest szczególnie często w show w Las Vegas. Znalazła też swoje miejsce w popularnej kinematografii amerykańskiej.
Akrobatyka chińska, rozwijająca siłę i zwinność, wykazuje oczywiście bardzo wiele podobieństw do akrobatyki europejskiej. Różnice polegają przede wszystkim na tym, że specyficzne pojęcia, techniki treningowe i sama technika akrobatyczna akrobatyki chińskiej wiąże się ściśle z tradycyjnymi sztukami walki. Innego rodzaju różnicą jest częste w akrobatyce chińskiej wykorzystywanie jako rekwizytów i przyrządów narzędzi rolniczych i różnego rodzaju artykułów gospodarstwa domowego. Często jest to zjawisko stare – np. wykorzystanie do akrobacji sit do przesiewania zboża, często dość nowe – np. wykorzystanie rowerów, krzeseł, stołów i innych mebli. Charakterystyczne jest także wykorzystywanie diabolo (tzw. chińskie jojo), zabawki pochodzenia ludowego. Częstsze niż w akrobatyce europejskiej są także spektakularne, dramatyczne wygięcia ciała.
Frazy: chińska akrobatyka, chińscy akrobaci.