Akmeizm

Akmeizm – kierunek w poezji rosyjskiej ukształtowany około 1910, stanowiący jeden z wielu w literaturze europejskiej tego czasu przykładów narastania tendencji neoklasycznych, powstał jako reakcja przeciw symbolizmowi. Wywodził się z założonej w Petersburgu w 1911 roku grupy poetyckiej Cech Poetów. Główni przedstawiciele akmeizmu: Nikołaj Gumilow, Osip Mandelsztam, Anna Achmatowa, Siergiej Gorodecki, Mikołaj Kuzmin. Czasopismo literackie akmeistów nosiło nazwę “Apollon” (“Apołłon”).

Akmeizm, klaryzm, adamizm

Nazwa grupy wiąże się z greckim słowem ἀκμή, akme, “szczyt”, “wyższy stopień”, “pora rozkwitu”. Nazwę przyjęto w 1911 roku na trzecim spotkaniu grupy, które odbyło się w mieszkaniu Achmatowej. Miała ona nawiązywać do “najwyższych celów” twórczych. Autorem terminu był Gumilow, który utworzył go przeglądając słownik języka greckiego. W użyciu były także inne nazwy, adamizm i klaryzm. Termin “klaryzm” ukuł Mikołaj Kuzmin, autor manifestu klaryzmu – miał on nawiązywać do postulowanej jasności utworu (Kuzmin był spośród przedstawicieli akmeizmu jednym z najbliższych parnasizmowi). Termin “adamizm” pochodzi od tytułu powieści Gorodieckiego Adam z 1916 roku.

Akmeizm: Przedstawiciele – historia – czasopisma

Twórcami ruchu byli Gorodecki i Gumilow. Mimo bardzo znacznego miejsca w kulturze rosyjskiej, ruch ten obejmował tylko kilku zaprzyjaźnionych twórców, działających głównie w Petersburgu. skupionych wokół czasopisma “Apollon“, które ukazywało się w latach 1909-1917. Około 1910, podobnie jak w literaturze polskiej i w całej Europie, symbolizm wyczerpywał się twórczo. Pojawiały się tendencje neoklasycystyczne. Istniał także parnasizm, bliski neoklasycyzmowi, podobnie jak akmeizm zwracający szczególną uwagę na doskonałość formalną utworu.

Zalążkiem grupy była Akademia poetycka, skupiona wokół Gumilowa, na której wykładał m.in. Andriej Bieły. Rozpadła się ona na skutek konfliktu z symbolistami. Młodzi poeci utworzyli wtedy bardziej formalną grupę literacką, Cech poetów, która funkcjonowała w latach 1911-1914. Posiadała ona własne czasopismo literackie “Gipierboriej“, wydawane w latach 1912-1913. Ukazywały się liczne manifesty literackie akmeistów, m.in. w 1913 na łamach czasopisma “Apołłon”.

Ruch odrodził się po I wojnie światowej, kiedy to powstał Cech poetów II. Działał on w latach 1920-1922, funkcjonowało przy nim także studio poetyckie Zwuczaszczaja rakowina o charakterze filii.

Głównymi reprezentantami akmeizmu byli Nikołaj Gumilow (mąż Achmatowej), Osip Mandelsztan, Anna Achmatowa i Siergiej Gorodecki. Akmeistami, często członkami członkami Cechu poetów, byli także Michaił Kuzmin, Georgij Iwanow, Władimir Narbut, Irina Odojewcewa, Nikołaj Ocup, Wsiewołod Rożdiestwienski, Michaił Zienkiewicz, Georgij Adamowicz.

Mimo stosunkowej swobody twórczej, która panowała w pierwszych latach istnienia Związku Radzieckiego, akmeiści byli traktowani przez władze sowieckie podejrzliwie i niechętnie. Wiązało się to z programowym brakiem zaangażowania społecznego ruchu, zdecydowanie sprzecznym z urzędową poetyką marksistowską (porównaj np. agitka). Poetów oskarżano o “formalizm”, “zamknięcie się w wieży z kości słoniowej”. Wkrótce członków ruchu dotknięto represjami, wielu z nich zginęło. W 1921 roku stracono Gumilowa, oskarżonego o udział w spisku antybolszewickim. Achmatowa nie została aresztowana, represjami dotknięto jednak jej rodzinę i przyjaciół, na wiele lat objęto ją zakazem publikacji. Osip Mandelsztam zmarł w łagrze tranzytowym w drodze na Syberię.

Założenia programowe akmeizmu

Bohater liryczny miał być osadzony w wyraźnie zarysowanej sytuacji poetyckiej. Rezygnowano z symbolistycznej “tajemnicy świata” na rzecz opisu świata poznawalnego, zmysłowego, rzeczywistego. Całkowita akceptacja świata zmysłowego wiązała się także z akceptacją brzydoty jako kategorii estetycznej. Tendencje intelektualne i estetyczne oraz praktyka twórcza nie były jednak wśród akmeistów jednolite. Obok afirmacji świata i życia wyraźna była też tendencja do pesymistyczna, a nawet katastrofizm.

Pierwiastek duchowy. Sołowjow. Nie rezygnowano jednak całkowicie z pierwiastka duchowego, symbolistycznemu mistycyzmowi przeciwstawiając panteizm, kult natury o zabarwieniu chrześcijańskim. Wielu akmeistów uległo wpływom rosyjskiego filozofa Władimira Sołowjowa i jego “wolnej teozofii”- poezja miała być niejako “drugą stroną” religii. W odróżnieniu od mistycyzmu symbolistów, owo połączenie religii i poezji w swojej prostocie miało być dostępne każdemu, łatwo zrozumiałe. Uwielbienie dla Zachodu, dla cywilizacji greckiej i rzymskiej, łączyło się w twórczości akmeistów z fascynacją Bizancjum, tradycyjną kulturą rosyjską z jej religijnością.

Rola poety. Przeżycia autentyczne. Sam poeta rezygnować miał ze statutu natchnionego wieszcza – akmeistom bliski był model poety-rzemieślnika (podobny model kultywowało wiele modernistycznych kierunków literackich, np. awangarda krakowska), doskonale i mistrzowsko panującego nad materiałem słownym. Zadaniem poety było ukazywanie piękna świata realnego oraz wyrażanie autentycznych przeżyć.

Język poetycki. Intelektualizm, konkretność, klarowność. Język poetycki akmeistów był gęsty, konkretny, oszczędny i intelektualny. Postulowano także świeżość i intensywność języka i całego przekazu poetyckiego. Na podobieństwo innych nurtów modernizmu starano się o funkcjonalność utworu oraz racjonalny ład w jego architektonice. Zgodnie z poetyką neoklasycyzmu, środki stylistyczne i inne środki ekspresji poetyckiej stosowano z umiarem – przeciwstawiano się nadmiernej ekspresyjności, preferując dyscyplinę formalną. Jasność, zrozumiałość, umiar i dyscyplina składały się na “styl lapidarny”.

Akmeizm a symbolizm, futuryzm i parnasizm

Akmeiści sprzeciwiali się symbolizmowi, kierunkowi dominującymi w literaturze wcześniejszej. Krytykowali jego ciemność, ezoteryczność, afektowanie, wieloznaczność i mistycyzm. Postulowali zwrot do mowy potocznej i “przyleganie słowa do rzeczy”, dążyli do “materialności” słowa. Akmeiści sprzeciwiali się także modnemu wtedy w Rosji kierunkowi modernistycznemu, futuryzmowi (który także występował przeciw symbolizmowi), formującemu się w Rosji w tym samym okresie. W odróżnieniu od futurystów, nie dążyli do całkowitej zmiany technik poetyckich, do zerwania z tradycją literacką – przeciwnie, nowatorstwo widzieli w powrocie do tradycji literackiej. Rozumienie tradycji dzieliło akmeizm od parnasizmu – parnasizm miał charakter akademicki, powielał i naśladował tradycję śródziemnomorską. Dla akmeistów natomiast symbolika przejęta z tradycji miała mieć charakter kulturotwórczy i ożywczy.