Akceptowalność

Akceptowalność – pojęcie w terminologii językoznawczej. Określa fakt, że dane wypowiedzenie (względnie wyrażenie) jest akceptowalne dla użytkowników języka – tj. zgodne z ich poczuciem językowym, uznawane przez nich subiektywnie za normalne i sensowne. Termin odnosi się przede wszystkim do wypowiedzeń, w mniejszej mierze także do innych, nie stanowiących wypowiedzeń wyrażeń. Wprowadził go amerykański językoznawca Noam Chomsky (w języku angielskim – acceptability). Pewnego rodzaju odpowiednikiem w dawniejszej terminologii lingwistycznej jest gramatyczność wyrażeń – to, że są one zbudowane poprawnie, zgodne z normami gramatyki danego języka.

Akceptowalność a gramatyczność

Nie zawsze jednak wypowiedzenia nieakceptowalne są zarazem wypowiedzeniami niegramatycznymi. Wprowadzone przez Chomsky’ego rozróżnienie wyrażeń akceptowalnych i wyrażeń gramatycznych opera się na rozróżnieniu między performancją (realizacja wypowiedzi językowej, bieżące zastosowanie kompetencji językowej) i kompetencją językową, a także na rozróżnieniu między gramatyką a pragmatyką językową. W odróżnieniu od pojęcia gramatyczności, akceptowalność odnosi się do performancji, nie kompetencji językowej, i rozpatrywana jest na gruncie pragmatyki, nie gramatyki. Sądy użytkowników co do sensowności i normalności wypowiedzeń nie zależą bowiem tylko od poprawności gramatycznej wypowiedzeń, ale także od wiedzy o rzeczywistości pozajęzykowej, którą dysponują.

Względność i stopniowalność akceptowalności

Pojęcie akceptowalności ma charakter względny, różni użytkownicy języka mogą mieć bowiem różne przekonania co do normalności i sensowności poszczególnych wyrażeń. Tak np. gorzej wykształcony użytkownik języka polskiego uznać może za akceptowalne niegramatyczne wyrażenie “weszłem”, osoba lepiej wykształcona nie zaakceptuje takiego wyrażenia.

Akceptowalność wyrażeń wiąże się ponadto z performancją, zależy od konkretnej sytuacji, w której zostały użyte. Nie sposób jej zresztą określić nie znając kontekstu, w którym dane wyrażenie zostało użyte. Trudno np, określić akceptowalność wyrażenia “Rano”, użytego jako wypowiedzenie. Natomiast w rozmowie typu “- Kiedy to przyniosłeś?”, “- Rano.” z pewnością odpowiedź uznana zostanie za akceptowalną.

Akceptowalność ma nie tylko charakter względny, ale także stopniowalny; poszczególni użytkownicy języka mogą oceniać określone wyrażenia jako akceptowalne w mniejszym lub większym stopniu. Kilka przykładów wypowiedzeń różniących się stopniem akceptowalności podaje Noam Chomsky w pracy Aspects of the Theory of Syntax.

Wyrażenia nieakceptowalne i kryteria akceptowalności

Głównym kryterium akceptowalności wypowiedzi jest ich gramatyczność – wypowiedzi jawnie niegramatyczne użytkownicy języka uznają za bezsensowne, niezgodne z normą. Niezgodne z subiektywnym poczuciem poprawności językowej użytkowników języka są także wypowiedzenia niezgrabne stylistycznie. Jako nieakceptowalne traktowane są także wyrażenia sprzeczne semantycznie, pozbawione sensowności w znaczeniu logicznym. Nieakceptowalne są również wypowiedzi sprzeczne z posiadaną przez użytkowników języka wiedzą o świecie. Porównaj: błąd gramatyczny i błąd stylistyczny.