Akcent wyrazowy

Akcent wyrazowy – akcent w obrębie wyrazu lub zestroju akcentowego, czyli  wzmocnienie sylaby (lub kilku sylab) wyrazu lub zestroju akcentowego za pomocą określonych środków fonetycznych. Wzmocnienie to polega na uwydatnieniu sylaby za pomocą określonych środków fonetycznych, takich jak silniejsze wymówienie sylaby, przedłużenie samogłoski sylabicznej lub podniesienie wysokości tonu akcentowanej sylaby. Zobacz też: akcent zdaniowy.

Główną funkcją akcentu wyrazowego jest ułatwienie rozpoznawania poszczególnych wyrazów w zdaniu. Bez akcentu wyrazowego zdania wydawałyby się długą, niezróżnicowaną sekwencją dźwięku i trudno byłoby uchwycić ich znaczenie. Istnieją jednak nieliczne języki niemal pozbawione akcentu (w tym literacki język koreański) lub takie, w których odgrywa on stosunkowo niewielką rolę (np. język chiński, ze względu na toniczność i znaczny stopień homofoniczności, oraz język francuski, ze względu na dominację grupy rytmicznej nad wyrazem).

Miejsce akcentu w wyrazie

Akcent wyrazowy (tak główny, jak i poboczny) może padać na różne sylaby wyrazu. Wyróżnia się przy tym akcent stały, padający zawsze na tę samą sylabę wyrazu, i akcent swobodny, który może padać na różne sylaby.

Akcent stały pada na to samo miejsce we wszystkich wyrazach i formach wyrazowych danego języka (w tym np. w rzeczownikach odmienianych przez przypadki czy czasownikach odmienianych przez osoby), Najczęściej występuje akcent oksytoniczny (na ostatnią sylabę wyrazu, np. w języku francuskim), akcent paroksytoniczny (na przedostatnią sylabę, np. w języku polskim), akcent proparoksytoniczny (np. w słowiańskim języku macedońskim) i akcent inicjalny (np. w językach czeskim i słowackim). Od stałości akcentu istnieć mogą oczywiście także wyjątki, np. w języku polskim istnieje wiele wyrazów, które nie są akcentowane paroksytonicznie.

Akcent swobodny nie jest związany stale z żadną określoną sylabą. Występuje on przy tym w dwu odmianach, są to akcent swobodny ruchomy i akcent swobodny nieruchomy. W przypadku akcentu swobodnego ruchomego miejsce akcentu może być różne w różnych formach fleksyjnych (np. w języku rosyjskim voda i vodu). W przypadku akcentu swobodnego nieruchomego miejsce akcentu w obrębie paradygmatu jest stałe, czyli pada on zawsze na tę samą sylabę danego morfemu, niezależnie od różnych form fleksyjnych (np. w języku angielskim: relax – relaxing – relaxes).

Odrębne są także funkcje akcentu stałego i swobodnego. Akcent stały pełni w języku rolę fonologicznej cechy delimitacyjnej a pozbawiony jest funkcji morfologicznej. Oznacza to, że wykorzystywany jest wyłącznie do zasygnalizowania rozczłonkowania wypowiedzi na elementy składowe, którymi są tu wyrazy, informując jednocześnie o granicach wyrazów. Akcent swobodny pełni natomiast funkcję fonologicznej cechy kulminacyjnej. Oznacza to, że informuje wprawdzie o ilości wyrazów w wypowiedzi, ale nie informuje o ich granicach. Ponadto akcent swobodny pełni funkcję fonologicznej cechy dystynktywnej (relewantnej) – tak np. akcent wyrazowy w języku hiszpańskim (oznaczany w nim także ortograficznie) zmienia znaczenie par wyrazów célebre (sławny) i celebre (świętuje).

Wyrazy nieakcentowane

Zobacz więcej w osobnym artykule: Atona (wyrazy nieakcentowane).

Obok wyrazów samodzielnych akcentowo (wyrazy ortotoniczne) istnieją także wyrazy pozbawione akcentu (atona, wyrazy atoniczne, klityki). Dzielą się one na enklityki, tworzące jedność akcentową z poprzednim wyrazem, i proklityki, tworzące jedność akcentową z następnym wyrazem. Wyrazy ortotoniczne mogą w zestrojach akcentowych przy sztbkim tempie mówienia utracić samodzielność akcentową.

W języku polskim enklityki i proklityki tworzyły dawniej ścisłą całość akcentową z wyrazami akcentowanymi. Powodowało to przesunięcie akcentu, np. w formie staropolskiej stało się. Obecnie enklityki nie wpływają w języku polskim na miejsce akcentu, np. przyniósł mi.

Akcent wyrazowy w języku polskim

W języku polskim występuje akcent wyrazowy stały, w zasadzie paroksytoniczny – słowa polskie są zazwyczaj akcentowane na przedostatnią sylabę wyrazu (rzadziej także na trzecią lub czwartą sylabę od końca). W jednosylabowych wyrazach ortotonicznych (samodzielnych akcentowo) akcentowana jest oczywiście ich jedyna sylaba. Współczesny akcent wyrazowy języka polskiego wywodzi się z akcentu języka prasłowiańskiego, który był toniczny, swobodny i ruchomy. Opinie badaczy co do tego, jaki system akcentowy panował w języku staropolskim (w języku polskim w średniowieczu) są natomiast podzielone – według wielu był to akcent inicjalny, podobnie jak dziś w języku czeskim.

W pewnej grupie wyrazów pochodzenia obcego, zwłaszcza łacińskiego i greckiego, akcent pada na trzecią sylabę od końca, np. fizyka, matematyka, uniwersytet. Istnieje także kilka polskich wyrazów rodzimych, w których występuje akcent proparoksytoniczny, np. okolica, rzeczpospolita, wogóle. W narzędniku liczby mnogiej tych wyrazów oraz w derywatach akcent pada jednak na przedostatnią sylabę, np. uniwersytetami, rzeczpospolitymi, okoliczny, fizykalny. Wiele wyrazów zapożyczonych i słabo przyswojonych zachowuje akcent oryginalny, np. francuskie nazwy własne akcentowane oksytonicznie – Nancy, Pomidou.

Akcent na trzecią lub czwartą sylabę od końca ma wiele form fleksyjnych czasowników. Akcent na trzecią sylabę od końca mają formy pierwszej i drugiej osoby liczby mnogiej czasu przeszłego – np. pisaliśmy, pisaliście, a także czasowniki w liczbie pojedynczej i w trzeciej osobie liczby mnogiej form trybu przypuszczającego – np. pisałbym, pisałbyś, pisaliby. Akcent na czwartą sylabę od końca mają czasowniki w pierwszej i drugiej osobie liczby mnogiej trybu przypuszczającego – np. jechalibyśmy, pisalibyście.

Akcent wyrazowy na trzecią sylabę od końca pada także w formach liczebników od 300 do 900. Np. siedemset, dziewięćset.

Skrótowce, w których każda litera czytana jest oddzielnie (powstałe z nazw liter), mają akcent w mianowniku (względnie bierniku) na ostatniej sylabie. Odmienione przez przypadki akcentowane są natomiast tak jak inne wyrazy polskie. Pozostałe rodzaje skrótowców mają w języku polskim najczęściej zwyczajny akcent paroksytoniczny. Istnieje jednak grupa wyjątków, zwłaszcza wśród sylabowców i skrótowców literowo-sylabowych.

W wyrazach składających się z więcej niż trzech sylab występuje nie tylko padający na drugą sylabę od końca akcent główny, ale także słabszy akcent poboczny. Regularnie akcent poboczny pada w języku polskim na pierwszą sylabę wyrazu – np. stowarzyszenie. Bardziej złożonymi prawami rządzi się w języku polskim akcent wyrazów złożonych, w których akcent poboczny może być różne umiejscowiony.

Akcent w dialektach języka polskiego nie wykazuje większych nieregularności w stosunku do języka ogólnego, literackiego. W niektórych gwarach peryferyjnych, zwłaszcza w gwarze podhalańskiej, występuje akcent inicjalny. Akcent inicjalny w gwarze podhalańskiej nie stanowi wpływu języka słowackiego, ale archaizm.