Akapit

Akapit (z łacińskiego a capite – “od rozdziału”, “od nowego ustępu”) – 1) Początek nowego ustępu w tekście, zaznaczony wcięciem składającym się z kilku spacji – inaczej wcięcie akapitowe. 2) Fragment tekstu zawarty pomiędzy wcięciami – odstęp międzyakapitowy, także ustęp (słowo “ustęp” ma jednak samodzielne, nieco odmienne znaczenie, omówione w osobnym rozdziale niżej).


Przy tym drugim znaczeniu akapit stanowi jednostkę treści, zespół zdań, któremu można przypisać wspólny temat, który rozwijają jedną myśl (ujętą zazwyczaj, w zależności od przeznaczenia tekstu, w pierwszym lub ostatnim zdaniu akapitu). Rozumiany jako element treściowy akapit stanowi jednostkę hierarchii tekstu wyższą, niż pojedyncze wypowiedzenie (np. zdanie).

Akapit w sensie 1) stanowi wyróżnik graficzny akapitu w sensie 2). Terminem “akapit” określa się także pierwszy wiersz akapitu, czyli wiersz akapitowy.

W innych językach: angielskie indention (jako wcięcie) lub paragraph (jako ustęp tekstu); francuskie renfoncement (jako wcięcie) lub paragraphe (jako ustęp); niemieckie Einzug (jako wcięcie) lub Absatz (jako ustęp). We wszystkich przypadkach terminy oznaczające odstępy międzyakapitowe, partie tekstu, są częstsze.

Podobne znaczenie ma łacińskie wyrażenie a capite (“od akapitu”, “od nowego ustępu”, “od nowego rozdziału”), od którego pochodzi nazwa polska. Zbliżone znaczeniowo jest również wyrażenie a linea, “od nowej linii”, “od nowego wiersza”, które odnosi się ponadto także do rodzaju układu pisma. Ustęp z tekstu, ale raczej nie pojedynczy akapit, określa się też jako passus.

Co to jest akapit? – wcięcie, odstęp, ustęp

W znaczeniu 1), jako wcięcie, akapit to początek nowego ustępu w tekście, który zaznacza się za pomocą wcięcia. Ma się więc tu na myśli rozpoczęcie pierwszego wiersza, nowej linijki tekstu, nie od samego brzegu kolumny tekstu, ale w pewnej odległości od marginesu. Występuje ono zazwyczaj jako sygnalizator nowej, samodzielnej jednostki treściowej, ustępu (omówionego niżej) lub rozdziału.

Przy znaczeniu 2), jako odstęp, jest to fragment tekstu zawarty pomiędzy kolejnymi wcięciami. Ma się tu na myśli względnie samodzielną jednostkę treści,  całostkę znaczeniową – np. odrębne ujęcie konkretnej myśli. Jednostka taka jest najczęściej podrzędną wobec rozdziału. Problematyka ta została omówiona szerszej w kolejnym podrozdziale: Jak tworzyć akapity?

Fakt ujęcia obu znaczeń w jedno słowo jest, na tle innych języków, nietypowością języka polskiego – podobnie zresztą  jak samo słowo, o źródłosłowie niespotykanym poza językiem polskim.

Nieco inne znaczenie ma termin ustęp (angielskie item, francuskie alinéa). Osobny artykuł: Ustęp. Rozumie się pod tym terminem każdą niewielką, ale samodzielną treściowo jednostkę tekstu (jednostka taka może, ale nie musi być wyodrębniona graficznie w formie akapitu). Także w innych znaczeniach: jako jednostka redakcyjna tekstu prawnego (podrzędna wobec paragrafu, nadrzędna wobec punktu) oraz – zwłaszcza w literaturze romantyzmu – jako samodzielny treściowo element większej całości literackiej.

Jak tworzyć akapity?

Problem prawidłowego budowania akapitów wiąże się oczywiście ze znaczeniem 2) terminu, odnoszącym się do autonomicznej jednostki treści. Akapit musi być zespołem zdań o wewnętrznie spójnym charakterze. Musi być zorganizowany wokół pewnej idei czy myśli przewodniej, stanowiącej wspólny ośrodek znaczeniowy większości tworzących go zdań. Dobór wyrazów w kolejnych zdaniach powinien być warunkowany przez semantykę (znaczenie) zdań poprzedzających. Największe znaczenie ma pierwsze zdanie akapitu, w którym  przeważnie należy zaprezentować główny motyw treściowy. Zagadnienie to omówiła szerzej Jelena Paduczewa w artykule O strukturze akapitu, w: Maria Renata Mayenowa, O spójności tekstu, 1971.

Układ wypowiedzeń w obrębie akapitu określa rama akapitowa oraz akapitowa linia wypowiedzeniowa. W typowej kompozycji akapitu wyróżnia się trzy rodzaje tworzących go wypowiedzeń: rama akapitowa zawiera wypowiedzenie tematowe, wypowiedzenia rozwijające i wypowiedzenie podsumowujące. Funkcją wypowiedzenia tematycznego nie jest tylko przedstawienie głównej myśli akapitu, ale także nawiązanie do treści akapitu poprzedniego oraz wydzielenie nowych elementów treściowych. Bardziej swobodna kompozycja akapitu typowa jest dla stylu literackiego i publicystycznego, w tekstach koncentrujących się na funkcji informatywnej nie sprzyja jednak spójności wypowiedzi.

Kwestia długości akapitu pozostawiana jest swobodzie autorskiej, zależy od treści dokumentu. W prasie, gdzie akapity są szczególnie istotne dla wyglądu i wartości użytkowej tekstu, przyjmuje się, że akapit powinien liczyć przeciętnie od 5 do 20 wersów szpalty. Optymalna długość akapitu zależy jednak często od jego miejsca w tekście oraz od rodzaju tekstu. Zazwyczaj krótsze akapity (często o charakterze podsumowującym) umieszcza się na końcu rozdziałów i podrozdziałów. Jednozdaniowe akapity nie stanowią ani błędów stylistycznych, ani błędów w formatowaniu tekstu – należy jednak ich unikać. Stanowią bardzo wyraźne podkreślenie myśli zawartej w budującym je wypowiedzeniu, nie sprzyjają też spójności treściowej tekstu i jego czytelności.

Akapit a językoznawstwo – składnia i stylistyka

W językoznawstwie problematyka akapitu funkcjonuje w obrębie stylistyki praktycznej, w której traktowany jest on jako jednostka kompozycyjna tekstu. Nie mieściła się ona w tradycyjnie rozumianych badaniach nad składnią, ponieważ  ograniczały się one przeważnie do jednostek wypowiedzi nie dłuższych niż zdanie. We współczesnych badaniach nad składnią pojawiła się natomiast problematyka struktury tematyczno-rematycznej wypowiedzi (następstwo tematu i rematu – porównaj aktualne rozczłonkowanie zdania), jej organizacji komunikacyjnej, oraz problematyka spójności tekstu.

Akapit nie jest przy tym jedynie jedynie elementarną jednostką tekstu spójnego języka pisanego, jest jednostką tekstu każdego języka naturalnego, w którym obowiązują określone reguły spójności obejmujące łączenie zdań. Można go zdefiniować bardzo ogólnie, jako jednostkę tekstu spójnego o statusie wyrażenia autosyntaktycznego. Jak zaznaczono wyżej, gramatyka akapitu należy jednak do stosunkowo nowych problemów podejmowanych przez językoznawstwo. Zobacz też: analiza tekstu.

Rodzaje akapitów

W tekstach obszernych wyróżnia się akapity główne, zawierające zasadnicze elementy treści,  oraz akapity pomocnicze, rozwijające i uzupełniające zasadniczą treść. Akapity pomocnicze to przede wszystkim akapity programowe, akapity wiążące i akapity reasumujące. Ze względu na stopień niezależności przedstawionej w danym akapicie treści wobec całości tekstu wyróżnia się akapity zależne i akapity niezależne. Całość treściowa złożona z kilku akapitów zależnych to nadakapit. Wśród nadakapitów wyróżnia się złożone łańcuchowo i złożone paralelnie.

Ze względu na organizację treściową, a także przeznaczenie tekstu i jego adresata, wyróżnia się trzy główne typy akapitów, akapit opisowyakapit naukowyakapit publicystyczny. Akapit opisowy składa się z zespołu zdań, które nie stanowią spójnego wywodu, ale które połączone są wspólnym przedmiotem (tematem). Wyższą formą organizacji treściowej, w której zdania stanowią spójny wywód, logiczną całość, jest akapit naukowy. Jego pierwsze zdanie traktowane jest jako przesłanka wywodu, ostatnie zdanie traktowane jest jako jego wniosek. Niejako przeciwną budowę ma akapit publicystyczny. Główna myśl wypowiedzi umieszczana jest w nim w pierwszym zdaniu. Pozostałe zdania zawierają wszelkiego rodzaju rozwinięcia, ilustracje, przykłady, wnioski i uzasadnienia wyrażonej w pierwszym zdaniu myśli przewodniej.

Kilka rodzajów akapitów wyróżnia się także ze względu na relację między danym akapitem a akapitami sąsiednimi. Wyróżnia się więc 1) akapity zawierające nową myśl, 2) akapity powtarzające myśl (nawiązujące do poprzednich akapitów), 3) akapity uszczegóławiające (rozwijające myśl poprzednich akapitów), 4) akapity uogólniające (syntetyzujące wywody zawarte w poprzednich akapitach), 5) akapity podsumowujące (podsumowanie całości wywodu lub jakiejś jego części, niekoniecznie w formie uogólnienia) 6) akapity dygresyjne (związek zawartych w nich myśli z poprzednimi akapitami i całym tekstem jest bardziej swobodny, wyrażają one dodatkowe treści, uwagi i spostrzeżenia – zobacz dygresja), 7) akapity łącznikowe (stanowiące przejścia treściowe między częściami tekstu poświęconym odmiennym aspektom omawianego tematu).

Formatowanie akapitów: justunek

Formatowanie graficzne akapitów określa się także terminem justunek, angielskie paragraph justification. Rozumie się przez to popularną w edytorach tekstu operację wyrównania prawego marginesu akapitu, co uzyskuje się przez zmianę odstępów międzywyrazowych oraz przenoszenie wyrazów z jednego wiersza do kolejnego. Automatyczne formatowanie jest źródłem niedoskonałości, łatwiejszych do uniknięcia przy formatowaniu ręcznym błędów łamania tekstu. Należą do nich sierota (osamotniony spójnik na końcu wiersza), wdowa (pozostawienie bardzo krótkiego – a tym bardziej jednowyrazowego – wiersza na końcu tekstu), bękart (pozostawienie na początku kolejnego łamu samotnego wiersza końcowego), szewc (pozostawienie na końcu łamu samotnego pierwszego wiersza), a także powstawanie zbyt dużych odstępów między wyrazami. W przypadku pozostawienia jednowyrazowych spójników środkiem zaradczym jest twarda spacja. Formatowanie akapitu wykonane może być jednak także “w chorągiewkę”, co pozwala uniknąć większości powyższych problemów.

Jednozdaniowy akapit nie jest błędem edytorskim w sensie ścisłym. Akapity jednozdaniowe powinny być jednak stosowane możliwie rzadko, ponieważ rzadko pojedyncze zdanie stanowi zamkniętą wypowiedź, zamkniętą całość treściową. Co więcej, często są one odczuwane przez czytelników jako metoda podkreślenia treści, jedno zdanie ujęte w jeden akapit odczuwane jest jako treść szczególnie istotna.

Głębokość wcięcia akapitowego wynosi zazwyczaj od 1 do 1,5 firetu (firet to typograficzna jednostka miary, w której jednostka podstawowa odpowiada stopniowi pisma).

W tekstach publikowanych w Internecie nie należy stosować wcięcia akapitowego (ze względów zwyczajowych, a także dlatego, że wcięcia akapitowe wywoływać mogą w odbiorach wrażenie chaotyczności). Akapity rozdziela się interlinią, stosując tzw. akapit angielski.

W publikacji, w której stosuje się wcięcia akapitowe, można je pominąć w pierwszym wierszu rozdziału, a także po śródtytułach (tytuły wewnętrzne, zob. śródtytuł). Wcięcie uważane bywa w tych przypadkach za zbyteczne, ponieważ już sama obecność tytułu lub śródtytułu sygnalizuje odbiorcom rozpoczęcie nowej myśli.

Akapit a paragraf

Pod wpływem języka angielskiego, w którym akapit (rozumiany jako jednostka treści) to paragraph, spotkać się można w języku polskim z błędnym nazywaniem akapitów “paragrafami”. Paragraf to w języku polskim pojęcie zbliżone, oznacza jednak tylko jedną z jednostek redakcyjnych tekstu prawnego (obok ustępów, punktów itp.), oznaczaną symbolem §.

Akapit: uwagi językowe

Termin “akapit” jest charakterystyczny dla języka polskiego, jak zaznaczono wyżej, nie jest obecny w języku angielskim, francuskim czy niemieckim.

Pochodzi on od łacińskiego wyrażenia a capite. Słowo caput (genetivus capitis) to po łacinie dosłownie “głowa”, następnie zaczęło ono oznaczać także “rozdział” (podobnie jak polski wyraz “nagłówek”). Encyklopedia staropolska Glogera notuje zlany już w jedną całość wyraz acapite.

Synonimem może być “ustęp”, “wcięcie”.


Tagi
Encyklopedia językoznawstwa ogólnegoEncyklopedia literatury

Dodaj komentarz