Akademizm

Akademizm – kierunek w sztuce XIX wieku, głównie w malarstwie i w rzeźbie. Charakteryzował go eklektyzm, nawiązanie do uznawanych za doskonałe dawniejszych stylów artystycznych, nawiązanie do estetyki antycznej (w jej ówczesnej interpretacji), zamiłowanie do tematyki historycznej. Uformował się we Francji i w sztuce francuskiej reprezentowany był najszerzej, obecny był jednak we wszystkich krajach europejskich, w tym także w sztuce polskiej.


Termin może być rozumiany także bardziej ogólnie, ahistorycznie, jako przeciwieństwo twórczości spontanicznej – konwencja artystyczna, dla której typowa jest konformistyczna poprawność formy przy jednoczesnym braku spontanicznej ekspresji. Konwencjonalna sztuka oparta jedynie na doświadczeniu i wiedzy, ale nakładająca zbyt sztywne ramy natchnieniu, wyobraźni, nowatorstwu i śmiałości rozwiązań.

Estetyka akademizmu rozumianego jako kierunek w sztuce zakładała istnienie niezmiennych, obiektywnych reguł sztuki. Stosowanie się do owych reguł było warunkiem osiągnięcia piękna w dziele sztuki i obowiązywało każdego artystę. Reguły te sankcjonowane były przez akademie artystyczne (stąd nazwa), których zadaniem było nie tylko kształcenie warsztatowe artystów, ale także formowane ich poglądów teoretycznych w duchu akademizmu. Prócz akademii istniały także inne czynniki kształtujące estetykę akademicką, należały do nich salony wystawowe i urzędowy mecenat.

Przedstawiciele akademizmu

Do głównych przedstawicieli akademizmu należeli William-Adolphe Bouguereau, Paul Delaroche, Peter von Cornelius, Paul-Jacques-Aimé Baudry, Alexandre Cabanel, Hans Makart, Jean Gérome, Lawrence Alma-Tadema, Thomas Couture i Fiodor Bruni. Głównym przedstawicielem akademizmu w sztuce polskiej był Henryk Siemiradzki.

Akademizm i akademie

Podobnie jak akademie literackie, akademie sztuki wywodzą się z renesansowych akademii humanistycznych powstających we Włoszech od XV wieku (Akademia Florencka). Pierwowzorem akademii renesansowych była z kolei Akademia Platońska, założona w ateńskim gaju Akademosa: od niego pochodzi więc pośrednio nazwa “akademizmu” jako kierunku artystycznego. Do głównych włoskich akademii artystycznych należały Akademia Carraccich oraz Accademia di San Luca. W Akademii Carraccich pojawia się skłonność do eklektyzmu (który jednak był celowy i samoświadomy, miał na celu odrodzenie świetności dawnej sztuki renesansowej), syntezy różnych pozytywnie wartościowanych elementów twórczości dawnych mistrzów oraz tendencje klasycyzujące.

Akademie artystyczne ukształtowały się jednak ostatecznie później we Francji (wzorując się jednak na włoskich): w 1648 roku, za panowania Ludwika XIV, powstała Królewska Akademia Malarstwa i Rzeźby (Académie Royale de Peinture et de Sculpture). Była to instytucja stanowiąca część administracji państwowej, umożliwiająca państwu patronat nad sztuką, ale także kontrolowanie jej rozwoju.

Z powstaniem Królewskiej Akademii Malarstwa i Rzeźby wiąże się powstanie wielu istniejących do dziś form instytucjonalnych sztuki. Już powstanie akademii renesansowych przyczyniło się znacznie do podniesienia statusu materialnego i społecznego artystów – jednak dopiero w XVII-wiecznej Francji stworzono system norm organizacyjnych, którego model przejęto w całej Europie. Wiele elementów funkcjonuje do dziś w kulturze europejskiej. Należały do nich ustalone z góry programy nauczania, konkursy i stypendia oraz publiczne pokazy malarstwa.

Wypracowany w Akademii Francuskiej zespół reguł teoretycznych i dydaktycznych dominował jeszcze w XIX wieku, choć był już unowocześniony i poddany wielu reformom. Stanowił on stały punkt odniesienia nie tylko dla twórców, którzy pozostawali wierni jego regułom, ale także dla tych, którzy im się sprzeciwiali.

Akademicka teoria sztuki. Akademicka hierarchia tematów

Akademicką teorię sztuki skodyfikowali francuscy teoretycy sztuki XVII wieku. Jej podstawowym założeniem było przekonanie o intelektualnym charakterze twórczości artystycznej (intelektualizm, racjonalizm). Zasady rządzące sztuką są poznawalne za pomocą intelektu, a poznanie ich i stosowanie się do nich stanowi gwarancję doskonałości artystycznej dzieła.

Reguły sztuki opracowane w XVII wieku były regułami klasycyzmu, sztuka antyku uznana była w nich za najwyższy wzór piękna i model do naśladowania dla wszystkich artystów. Także w XIX-wiecznym malarstwie akademickim kluczową rolę odgrywa podporządkowanie twórczości artystycznej wzorom przeszłości.

O wartości dzieła sztuki decyduje przede wszystkim jego treść, głównym zadaniem sztuki jest bowiem przekazywanie idei, zwłaszcza idei piękna. Pogląd ten stał się podstawą wprowadzenia w sztuce akademickiej hierarchizacji tematów (akademicka hierarchia tematów). Dążono też do doskonałego opanowania warsztatu, techniki artystycznej, oraz do starannego wykończenia dzieła.

Przedstawiciele akademizmu podejmowali tematykę historyczną (zwłaszcza z historii starożytnej Grecji i Rzymu) i mitologiczną – tematyka ta uznawana była za wzniosłą. Częste był także sceny rodzajowe, nieco rzadsze sceny egzotyczne i orientalne, często przedstawiano także piękno ciała ludzkiego. Malarstwo akademickie upodobało sobie także wielkie sceny zbiorowe (historyczne i mitologiczne – wielkość obrazu uzależniano bowiem często od wzniosłości tematu), cechujące się bogactwem szczegółów i przedstawianiem wielu postaci. Niższą rangę w akademickiej hierarchii tematów miały martwa natura, portret, pejzaż i sceny rodzajowe.

Sztuka rozumiana jest jako naśladowanie natury, jest to jednak natura wyidealizowana, oczyszczona z przypadkowości i niedoskonałości. Studiowano wprawdzie naturę, dzieła powstawały jednak wyłącznie w pracowniach – zerwanie z tą praktyką przyniósł przede wszystkim impresjonizm.

Pompierstwo, krytyka akademizmu

Na określenie tego stylu w sztuce ukuto też pejoratywny termin pompierstwo, który dziś, wraz z pewną rewaloryzacją sztuki XIX wieku, nie jest już stosowany. Akademizm krytykowali wpierw romantycy, następnie zaś realiści i impresjoniści (malarstwo akademickie określano nawet jako “malowane ciemnymi sosami drobiazgowe i teatralne płótna pompierów”). W XX wieku tendencjom w sztuce wywodzącym się z akademizmu sprzeciwiała się awangarda artystyczna. Sami akademicy byli przy tym co najmniej równie wrodzy realistom, barbizończykom i impresjonistom – to oni kontrolowali jednak oficjalne życie artystyczne, obrazy niezgodne z akademickimi doktrynami systematycznie odrzucało jury salonu. Nie znaczy to zresztą, że akademizm pozostawał czymś stałym, całkowicie odpornym na wpływy zewnętrzne – przeciwnie, zmieniał się pod wpływem aktualnych prądów artystycznych (romantyzmu, historyzmu, realizmu), stąd też nie istnieje ogólnie przyjęta definicja akademizmu.

Także w języku potocznym termin “akademizm” stał się określeniem powtarzania ustalonych wzorców artystycznych w sposób nadmiernie konserwatywny, schematycznie i bez inwencji. Współcześnie mamy jednak do czynienia z rewaluacją sztuki akademickiej, wzrostem zainteresowania twórczością jej reprezentantów tak wśród historyków sztuki, jak i kolekcjonerów (liczne wystawy, wysokie ceny obrazów na aukcjach). Nie przyniosła ona jednak ani ostatecznej definicji akademizmu, ani jego ostatecznej oceny.

Akademizm w literaturze i innych dziedzinach sztuki

Tego rodzaju zespół tendencji, choć w słabiej wykrystalizowanej formie, obecny był także w literaturze XIX wieku. W odniesieniu do literatury czy muzyki termin “akademizm” stosuje się jednak raczej w sensie ogólnym (jako określenie pewnej postawy estetycznej), niż historycznym. Podobnie może być np. w dziedzinie rzemiosła artystycznego, sztuki dekoracyjnej: forma profilu mebli może być zaskakująca lub typowa (“akademicka”) – Pierre Gouthière w czasach Ludwika XVI tworzył wyroby dynamiczne i pełne wrażliwości, Pierre-Philippe Thomire w czasach II Cesarstwa cyzelowane, przemyślane i regularne brązy (“formy akademickie”).


Tagi
Encyklopedia literaturyEncyklopedia sztuk pięknych

Dodaj komentarz