Akademie literackie

Akademie literackie – jako “akademie literackie” rozumie się stowarzyszenia pisarzy, a także artystów, myślicieli i uczonych, mające na celu dyskutowanie o sprawach literatury, a następnie także budowanie programów literackich, ferowanie ocen, ustalanie zasad i reguł mających rządzić literaturą (koordynacja życia literackiego). Ich pierwowzorem była renesansowa Akademia Florencka. Jako pierwsza czysto literacki i filologiczny charakter miała Accademia della Crusca. W XVII wieku wykształcił się nowy typ akademii literackiej, którego wzorcem była Akademia Francuska. Artykuł stanowi przegląd historyczny rozwoju akademii literackich na świecie i w Polsce.

Rozwój instytucji akademii

Pierwszą instytucją którą nazywano “akademią”, od której nazwę przejęły wszystkie inne, była założona przez Platona w Atenach w 387 roku p.n.e. Akademia Platońska. Miała charakter głównie filozoficzny, a także naukowy, działała do okresu późnego cesarstwa (zlikwidowana przez cesarza Justyniana w 529 roku n.e.). Nazwa wywodzi się od ateńskiego herosa Akademosa – właśnie w poświęconym mu gaju założono Akademię Platońską.

Do Akademii Platońskiej nawiązywały akademie humanistyczne, powstające we Włoszech. Miały one charakter towarzystw uczonych, filozoficzny i naukowy, ale także charakter stowarzyszeń literackich. Od nich wywodzą się tak akademie nauk, jak i akademie literackie. Najważniejszą z nich była Akademia Florencka, założona w 1459 roku (już od 1438 wykładał we Florencji Gemistos Plethon), grupująca artystów i uczonych związanych z Medyceuszami. Należał do niej m.in. filozof neoplatoński Marsilio Ficino, jej główny organizator. Akademia Florencka stała się pierwowzorem powstających licznie w XV i XVI wieku we Włoszech i poza Włochami renesansowych akademii humanistycznych.

Akademie renesansowe stanowiły odzwierciedlenie zmiany statusu społecznego artysty, która zaszła w epoce renesansu. Ponadto artysta stał się mniej rzemieślnikiem, a bardziej indywidualnością rozwijającą także refleksję nad sztuką o charakterze teoretycznym. Widoczna jest tu także intelektualizacja i centralizacja (w odróżnieniu od mającej w większym stopniu charakter lokalny, a mniej ogólnoeuropejski sztuki średniowiecza) wzorców działalności artystycznej, powstanie grona świadomych znawców, autorytetów decydujących o rozwoju literatury.

W Rzymie w 1542 roku powstała Academia Vitruviana (Accademia della Virtù). Charakter głównie literacki i filologiczny miała założona w 1582 we Florencji Accademia della Crusca. Do jej organizatorów należał poeta Anton Francesco Grazzini. Podjęła ona prace nad oczyszczeniem i udoskonaleniem literackiego języka włoskiego. Funkcjonuje nieprzerwanie do dziś, owocem jej prac jest np. Vocabolario degli Accademici della Crusca.

Już akademie renesansowe zależne były w dużym stopniu od swoich mecenasów, na działalność Akademii Florenckiej wielki wpływ wywierał Wawrzyniec Medyceusz. Z biegiem czasu, wpływ mecenatu, często państwowego, stawał się w działalności akademii coraz silniejszy. Co ważniejsze, w XVII i XVIII wieku działalność akademii nabierała bardziej oficjalnego charakteru, charakteru oficjalnego nabierały też głoszone przez akademików teorie, ulegające niekiedy skostnieniu. Wykształcił się wtedy nowy typ akademii literackiej, którego wzorcem była Akademia Francuska.

W XVII wieku wykształcił się we Francji absolutyzm klasyczny, w XVIII wieku przeradzający się w “absolutyzm oświecony”. Nie chodziło tu tylko o skupienie władzy w rękach jednostki, a bardziej o centralizację życia politycznego i społecznego. Centralizacja taka objęła także życie kulturalne, przybierając formy zinstytucjonalizowane. Akademia Francuska (Académie française), założona w 1635 roku –  za panowania Ludwika XIII, miała na celu strzeżenie czystości i poprawności języka francuskiego. Klasycyzm stał się doktryną literacką oficjalnie akceptowaną przez państwo i wspieraną przez dwór królewski. Chociaż powstanie Akademii Francuskiej wiązało się ze wspaniałym rozkwitem literatury, sztuki i nauki w XVII-wiecznej Francji, zaczęły się ujawniać także negatywne tendencje, które – o ile rozumieć ten termin pejoratywnie – określano później jako “akademizm“.

Nie brakowało jednak w XVII wieku akademii literackich o mniej oficjalnym charakterze. Przykładem może być założona w 1690 roku w Rzymie papieska Akademia “Arkadia” (Accademia degli Arcadi), która definiowała smak panujący w literaturze włoskiej XVIII wieku. Stanowiło ono towarzystwo literackie, które miało wielu członków również w innych krajach, także w Polsce. W samych Włoszech należeli do nich m.in. Apostolo Zeno i Pietro Metastasio. Stała się ona podstawą powstałej w 1925 roku Włoskiej Akademii Literatury (Arcadia – Accademia Letteraria Italiana).

Akademie literackie w Polsce

Pierwszym w Polsce towarzystwem o charakterze akademii literackiej, o humanistycznym już charakterze, była Sodalitas Litteraria Vistulana. Powstało ono w 1489 roku w Krakowie z inicjatywy przebywającego w Polsce niemieckiego humanisty Konrada Celtisa (Conrad Celtis, Celtes). Podobny charakter miała, także założone przez Celtisa, Sodalitas Litterarum Rhenana (siedziby w miastach nad Renem, m.in. w Heidelbergu) oraz Sodalitas Litteraria Danubiana i Sodalitas Litteraria Hungarorum (Hungaria) na Węgrzech.

Wiele prób założenia akademii literatury podejmowano w Polsce XVIII-wiecznej. W latach 1720-1727 funkcjonowała Societas Litteraria, założona w Gdańsku przez Gotfryda Legnicha. Stanowiła też ona w zasadzie najstarsze towarzystwo naukowe na ziemiach polskich. W Warszawie działało od 1756 założone przez Mitzlera de Koloff i Józefa Andrzeja Załuskiego Institutum Litterarium Varsoviensis, a następnie w latach 1765-1770 Institutum Societatis Litteraria (Towarzystwo Literatów).  W kręgu księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego powstał projekt utworzenia akademii języka polskiego.

Funkcje akademii nauk, sprawując pieczę także nad humanistyką i literaturą, pełniło działające w latach 1800-1832 Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Istniało w XIX wieku także wiele pomniejszych stowarzyszeń naukowych.

W 1933 powstała Polska Akademia Literatury (PAL) z siedzibą w Warszawie. Zajmowała się ona organizacją życia literackiego, przyznawaniem nagród i odznaczeń literackich oraz koordynacją działalności wydawniczej. Rzecznikiem jej powstania był już lata wcześniej Stefan Żeromski, jej powstaniu i funkcjonowaniu towarzyszyło jednak wiele sporów artystycznych i ideologicznych. Działała do II wojny światowej, po wojnie jej działalność nie została wznowiona.

Bibliografia:

• Nicolaus Pevsner, Academies of Art. Past and Present, Cambridge University Press 2014, pierwsze wydanie 1940.
• Waldemar Rolbiecki, Towarzystwa naukowe w Polsce, Wiedza Powszechna 1972 (seria “Omega”).