Aida

Aida – opera w czterech aktach Giuseppe Verdiego z roku 1871. Autorem libretta był Antonio Ghislanzoni (libretto oparte na francuskim konspekcie, którego autorem był Camille du Locle). Prapremiera odbyła się w Kairze 24 grudnia 1871 roku. Premiera polska miała miejsce w Warszawie w 1875 roku. Akcja opery toczy się w starożytnym Egipcie, w Memfis i w Tebach. Przeciętny czas trwania spektaklu wynosi 2 godziny i 15 minut.


Krótkie streszczenie libretta: Akcja opery toczy się w starożytnym Egipcie. Księżniczka Aida (sopran), córka króla Etiopii (Amonasro – baryton) została porwana przez Egipcjan i jest niewolnicą na dworze faraona w Memfis. Zakochuje się z wzajemnością w Radamesie, dowódcy egipskiej armii. Radames zostaje wybrany przez faraona głównym dowódcą armii egipskiej w nowej wojnie z Etiopią. W czasie jego nieobecności córka Faraona księżniczka Amneris (mezzosopran), która sama kocha się w Radamesie, odkrywa jego związek z Aidą – ogarnia ją gniew i zazdrość. Radames powraca z wojny w chwale – z wieloma jeńcami, wśród których jest także Amonasro. Wszscy jeńcy, prócz samego króla Etiopii, zostają uwolnieni, faraon ogłasza zaś zaręczyny swojej córki i zasłużonego dla ojczyzny Radamesa. Amonasro spotyka się z Aidą i namawia ją, by zdradziła mu położenie wojsk egipskich. Ich rozmowę podsłuchała Amneris – za sprawą jej intryg Radames zostaje uwięziony, zaś Aida i Amonasro uciekają. Amneris mówi Radamesowi, że uratuje mu życie, jeśli wyrzeknie się miłości do Aidy. Radames odmawia – wkrótce zostaje skazany na karę śmierci przez pochowanie żywcem. Odkrywa, że do grobu, w którym go zamknięto, potajemnie dostała się Aida. Kochankowie umrą razem. Zrozpaczona Amneris, żałując swoich czynów, modli się do bogów Egiptu za duszę Radamesa.

Osoby

W nawiasach podano pierwszych wykonawców ról tytułowych oraz odpowiednio wykonawców w czasie premiery europejskiej.

  • Amneris, córka faraona – mezzosopran. (Eleonora Grossi; Maria Waldmann).
  • Radames, dowódca wojsk egipskich – tenor. (Pietro Mangini; Giuseppe Fancelli).
  • Aida, niewolnica etiopska – sopran. (Antonietta  Antastasi-Pozzoni; Teresa Stolz).
  • Amonasro (ze względu na nieodpowiednie brzmienie imienia tej postaci w języku polskim, w Polsce stosuje się raczej formę Amonastro), król Etiopii, ojciec Aidy – baryton. (Francesco Steller; Francesco Pandolfini).
  • Il Re (Król, Faraon) – bas. (Tommaso Costa; Paride Pavoleri)
  • Ramfis, arcykapłan Izydy – bas. (Paolo Medini; Ormando Maini).
  • Posłaniec – tenor. (Luigi Stecchi-Bottardi; Luigi Vistarini).
  • Głos kapłanki – sopran (Marietta Allievi; b.d.).
  • Kapłani, niewolnicy, żołnierze, jeńcy etiopscy, lud.

Aida: historia i wymowa utworu

Kanał Sueski budowano w latach 1859-1869. Izmail Pasza, kedyw (wicekról) Egiptu, zwrócił się do Verdiego z prośbą o napisanie opery, która uświetniłaby uroczystość otwarcie kanału. Verdi przyjął zamówienie, operę wystawiono jednak w Kairze dopiero dwa lata później.

Aida - opera

Aida należy do najlepszych i najczęściej wystawianych dzieł Verdiego. Zamyka drugi (“średni”) okres jego twórczości, w którym powstały także Traviata, Rigoletto czy Trubadur. Aida może być traktowana jako dzieło przejściowe między okresem średnim a dojrzałym w twórczości Verdiego (do którego należą tylko dwa utwory – Otello i Falstaff). Łączy bowiem w sobie melodyjność i żywiołowość RigolettaTrubadura z głębią psychologiczna dwóch ostatnich dzieł kompozytora. Zarazem nie ma jednak żadnych wad typowych dla utworów “przejściowych”, nie jest to utwór ani wtórny, ani w jakiś sensie niedojrzały – przeciwnie, jest to chyba najbardziej oryginalne i autonomiczne dzieło Verdiego. Ze względu na monumentalizm, początkowo porównywano Aidę z francuską grand opéra (zwłaszcza twórczością Meyerbeera), a nawet z dramatami scenicznymi Wagnera – dziś jednak takie paralele wydają się powierzchowne.

Prapremiera miała miejsce w Kairze 24 grudnia 1871 roku – jest to pewna ciekawostka, ponieważ niewiele wielkich dzieł operowych miało swoje premiery poza Europą. W ten sposób rozpoczęła się także historia Opery w Kairze, jednego z nielicznych teatrów operowych na kontynencie afrykańskim. Aida nie została jednak wystawiona po raz pierwszy ani na otwarcie Kanału Sueskiego, jak czasem się podaje, ani na otwarcie Opery w Kairze (jej inauguracja miała miejsce już w listopadzie 1869 roku). Verdi komponował Aidę dość krótko, zaledwie cztery miesiące. Zwłoka w wystawieniu dzieła wiąże się z wojną francusko-pruską (1870-1871), która opóźniła dostarczenie dzieła z Paryża do Kairu.

Zarys fabuły opery kompozytor otrzymał wiosną 1870 roku – jego autorem był Camille du Locle, francuski menadżer teatralny. Verdi miał już wtedy 57 lat i cieszył się wielką sławą. Minęły czasy, kiedy musiał dla zarobku tworzyć pisać co najmniej jedną operę w roku. Zainteresował go jednak nadesłany przez du Locle’a czterostronicowy konspekt. Konspekt ten opierał się z kolei na sztuce w języku hiszpańskim, której autorem był Adelardo López de Ayala. Zainteresowanie Verdiego wzbudził także fakt, że choć autorem konspektu był du Locle, inicjatorem całego pomysłu był cieszący się wielką sławą egiptolog Auguste Mariette, założyciel Muzeum Egipskiego w Kairze. To Mariette miał opowiedzieć kedywowi Egiotu historię Aidy. Ismail Pasza postanowił, że na kanwie tej historii powstanie opera, która uświetni nowo powstały teatr operowy w Kairze. Kedyw uznał, że kompozytorem planowanego dzieła powinien zostać właśnie Verdi – brał jednak pod uwagę także Wagnera i Goundoda.

Sam Verdi nie był obecny na premierze kairskiej, był natomiast obecny na premierze Aidy w Europie – 8 lutego 1872 roku osobiście dyrygował w mediolańskiej operze La Scala. Długo oczekiwane dzieło bardzo sławnego już kompozytora z miejsca zyskało sobie ogromną popularność. Już premiera Aidy była wielkim triumfem Verdiego. Po premierze w Mediolanie kompozytora wywoływano 32 razy, otrzymał on też wykonaną z kości słoniowej batutę ozdobioną diamentem oraz imionami Aidy i własnym wykonanymi z  rubinów i innych kamieni szlachetnych. Już 25 listopada 1873 roku miała miejsce w Nowym Jorku premiera amerykańska. Premiera polska miała miejsce w Warszawie w 1875 roku.

Do dziś Aida pozostaje jedną z najbardziej popularnych oper – w pewnym sensie jest to jednak dzieło niezrozumiane. Monumentalne spektakle i egzotyczna widowiskowość przyćmiewają często wartość muzyczna Aidy. Monumentalna scena 2 aktu II z pewnością jest jedną z najbardziej widowiskowych w dziejach opery i należy to uznać za interesujący element – fakt ten przykrywa jednak w odbiorze dzieła subtelność i intymność wielu jego równie istotnych fragmentów. Znaczna część muzyki, w tym właściwie większość muzyki napisanej dla głównych bohaterów (Aidy, Radamesa i Amneris) to muzyka przejrzysta i delikatna, bliska w formie i nastroju instrumentalnej muzyce kameralnej. To samo odnosi się także do treści dzieła. Aida nie mówi tylko o wojnie, władzy i podboju. Równie istotne, czy nawet ważniejsze, są także indywidualne emocje jednostek. Stworzone przez Verdiego w Aidzie role operowe są zresztą bardzo udane i pamiętne, zwłaszcza Amneris jest jedną z najciekawszych partii mezzosopranowych w całej twórczości kompozytora.

Wyrazisty orientalizm libretta nie przejawia się w zasadzie w muzyce. Muzyka starożytnego Egiptu jest zresztą, ze względu na niedostatek źródeł, bardzo słabo poznana – tym bardziej nie była znana w czasach Verdiego (rekonsrukcje muzyki egipskiej opracowuje współcześnie przede wszystkim Hans Hickmann). Verdi stworzył raczej, także w tych fragmentach opery, które mogą wydawać się orientalne, własną i swoistą, fantastyczną wersję muzyki egipskiej.

Aida: libretto – streszczenie opery

Akt I

Odsłona I: Hala w pałacu faraona w Memfis. Właściwą akcję opery wprowadza krótki dialog między Ramfisem, arcykapłanem Izydy, a młodym wojownikiem Radamesem. Kapłan mówi Radamesowi, że wojska etiopskie maszerują doliną Nilu, zbliżając się do Teb – już po raz drugi atakując świętą ziemię egipską. Sama bogini Izyda wybrała pewnego młodego wojownika na przywódcę armii egipskiej w nadchodzącej wojnie – nie zdradzając jego imienia. Po odejściu kapłana Radames rozmyśla samotnie o chwale wojennej, która go oczekuje. Jego myśli zwracają się także do pięknej Aidy, którą kocha (sławna aria tenorowa Celeste Aida – “Niebiańska Aido”). Marzy, że po zwycięstwie nad Etiopczykami faraon zwróci wolność Aidzie i zgodzi się, by została jego żoną.

Marzenia Radamesa przerywa Amneris, córka faraona. Amneris kocha Radamesa i ma nadzieję, że i on podziela jej uczucia – zaniepokojona jego obojętnością, stara się dyskretnie o nie wypytać. Nadchodzi niewolnica Aida – z dyskretnych spojrzeń wymienianych między Aidą a Radamesem księżniczka egipska zaczyna się domyślać, że darzą się oni uczuciem. Ani Amneris, ani nikt na całym dworze faraona nie wie przy tym, że niewolnica Aida jest córką króla Etiopii. Amneris pyta Aidę, czemu płacze – niewolnica odpowiada, że martwią ją wieści o nadchodzącej wojnie między Egiptem i Etiopią. Radmes domyśla się tymczasem, że Amneris wie o jego miłości do Aidy (Quale inchiesta!).

Przybywa faraon wraz ze wspaniałym orszakiem, dworzanami, żołnierzami i kapłanami. Przed jego obliczem staje posłaniec, który oznajmia, że wojska etiopskie zbliżają się do miasta. Faraon wzywa Egipcjan do boju. Ogłasza, że z woli Izydy wybrał Radamesa na dowódcę armii. Amneris wręcza wojownikowi sztandar – zwraca się do niego uroczyście, przynaglając, by powrócił w glorii zwycięstwa. Faraon wzywa żołnierzy, by bronili ojczyzny (podniosły fragment Su! Del Nilo al sacro lido). Aida w uniesieniu dołącza do okrzyków entuzjazmu zagrzewających Radamesa do zwycięstwa. Nagle zdaje sobie jednak sprawę ze znaczenia swoich słów – zwycięstwo ukochanego Radamesa to przecież klęska jej własnej ojczyzny i jej własnej rodziny. Jej sercem targają sprzeczne uczucia. Błaga bogów, aby ulitowali się nad jej cierpieniami (sławna aria Ritorna vincitor!).

Odsłona II: Scena zbiorowa, wnętrze świątyni Wulkana (rzymski bóg Wulkan jest tu odpowiednikiem egipskiego boga Ptaha). Ramfis wraz z innymi kapłanami i kapłankami wzywa boga Ptaha, występującego tu pod nazwą Ftha. Kapłanki wykonują dostojny, mistyczny, a nawet nieco orgiastyczny taniec na cześć bóstwa. Przy wtórze śpiewu kapłanów Radames otrzymuje od Ramfisa święty miecz (Nume, custode e vindice).

Akt II

Odsłona 1: Komnata Amneris w pałacu faraonów w Memfis. Księżniczka wypoczywa oczekując na powrót Radamesa, otoczona tłumem sług. Dla jej rozrywki dziewczęta śpiewają hymny na cześć Radamesa, chłopcy tańczą. Nadchodzi Aida – Amneris nakazuje wszystkim opuszczenie komnaty, chcąc z nią rozmawiać sam na sam. Deklaruje fałszywie sympatię do Aidy. Okłamuje ją następnie, że Radames zginął (duet Fu la sorte dell’armi) – zrozpaczona Aida zanosi się płaczem. Amneris uznaje to za dowód, że niewolnica kocha Radamesa. Z dumą i pogardą oznajmia Aidzie, że Radames żyje, a ona sama, córa faraonów, jest jej rywalką. Aida błaga księżniczkę o litość – w sercu i słowach Amneris jest jednak tylko nienawiść i zemsta (Pietà ti prenda del mio dolore). Z oddali słychać fanfary oznajmiające zwycięstwo wojsk egipskich. Amneris nakazuje Aidzie, by udała się na ceremonię, na której będzie się świętować zwycięstwo.

Odsłona 2: Plac publiczny w Tebach. Przed jedną z bram miejskich wzniesiono ceremonialny wysoki tron, z którego faraon powita przybywającą zwycięską armię. Na plac wkracza władca wraz z dworzanami i kapłanami i lud egipski (Gloria all’Egitto). Powracający z wojny żołnierze przynoszą ze sobą bogate łupy. Tancerze wykonują kolorowe, orientalne sceny taneczne. Wreszcie przybywa także oczekiwany Radames, którego Amneris dekoruje wieńcem, znakiem zwycięstwa. Król ogłasza, że  w imieniu wdzięcznej ojczyzny spełni w nagrodę każde życzenie Radamesa.

Na plac wkraczają także jeńcy wojenni, wśród których Aida dostrzega swojego ojca, Amonastra. Władca Etiopii przebrany jest jednak za zwyczajnego żołnierza i nikt inny go nie rozpoznaje. Stanowczym gestem ojciec nakazuje do Aidzie, by nie zdradzała, że jest królem. Sam ujawnia jednak przed zgromadzonymi, że jest ojcem Aidy, błagając także o miłosierdzie dla jeńców (Ma tu, re, tu signore possente). Mówi także, że Amonasro zginął w boju. Radames prosi wtedy faraona, by wypełnił obietnicę i spełnił jego życzenie. Chce, by uwolniono jeńców – sprzeciwiają się temu jednak kapłani, domagając się ich śmierci. Ramfis ostrzega przed nierozważnym miłosierdziem, które może zwrócić się przeciw Egiptowi. Ostatecznie uwalnia się wszystkich jeńców oprócz Amonasra, który ma pozostać w Egipcie jako zakładnik. Faraon ogłasza, że jako jeszcze jeden dowód swojej łaski odda Radamesowi za żonę swoją córkę Amneris – nie pytając go jednak o zdanie. Amneris triumfuje, Radames nie może bowiem, mimo miłości do Aidy, odrzucić tak wielkiej łaski władcy.

Akt III

Nad brzegami Nilu, w okolicach świątyni Izydy.

W przejrzystą, księżycową noc słychać dochodzące ze świątyni pieśni. Ramfis i księżniczka Amneris nadpływają łodzią. Jest to noc poprzedzająca jej zaślubiny z Radamesem, chce więc modlić się do Izydy. Gdy kapłan i księżniczka egipska wchodzą do świątyni, na scenie pojawia się Aida. Pragnie ujrzeć Radamesa – być może po raz ostatni. Jej myśli kierują się ku śmierci – chce utopić się w Nilu. Następnie myśli o swojej zwyciężonej ojczyźnie (O patria mia).

Niespodziewanie przybywa Amonasro. Pragnie wymóc na Aidzie pomoc, tłumacząc jej, że miłość Radamesa do niej może przynieść ocalenie im obojgu i zwycięstwo Etiopii. Naciska na córkę, by uzyskała od Radamesa tajne informacje o egipskich planach wojskowych. Aida wzbrania się długo, kiedy jednak oburzony ojciec nazywa ją niewolnicą Egipcjan, ulega (Rivedrai le foreste imbalsamate). Kiedy na spotkanie z Aidą przybywa Radames, Amonasro ukrywa się. Radames wyznaje Aidzie swoją miłość. Aida prosi go, aby udowodnił swoją uciekając razem z nią z Egiptu. Radames wzbrania się przed tym, miłość do Aidy zwycięża jednak – zgadza się na ucieczkę (Si, fuggiam da queste mura). Planując drogę ucieczki zdradza ukochanej informacje o położeniu wojsk egipskich.

Amonasro słysząc to wychodzi z ukrycia. Wyjawia Radamesowi, że jest królem Etiopii i ojcem Aidy, a na Egipcjan czekać będą wojska etiopskie. Radames uświadamia sobie wtedy, że nie z własnej woli zdradził ojczyznę i okrył się hańbą (Tu! Amonasro!). Aida i Amonastro namawiają Radamesa, aby uciekł razem z nimi. Nagle ze świątyni wychodzą jednak Amneris z Ramfisem i strażą – ojciec i córka uciekają, pogrążony w rozpaczy Radames oddaje się natomiast bez walki w ręce kapłana.

Akt IV

Osłona 1: Sala tronowa w pałacu faraona. Amneris, rozgniewana ucieczką Aidy, rozmyśla o swojej miłości do Radamesa. Nakazuje, by przyprowadzono go do niego i składa obietnicę, że jeśli porzuci miłość do Aidy, postara się go ocalić – Radames jednak odmawia. Strażnicy odprowadzają go do sali, gdzie ma odbyć się sąd, Amneris pogrąża się zaś w rozpaczy (Già i sacerdoti adunansi). Księżniczka słyszy głosy Ramfisa i innych kapłanów, którzy ogłaszają Radamesa zdrajcą. Radames milczy, nie podejmuje próby obrony. Zostaje skazany na zamurowanie żywcem pod ołtarzem bogów, których obraziły jego czyny. Kiedy kapłani wychodzą z sali sądu, Amneris błaga ich o litość i jednocześnie przeklina.

Odsłona 2: Grobowiec pod świątynią boga Ptaha. Kapłani zamykają wielkim kamieniem wejście do grobu, w którym zamknięty jest Radames. Wojownik myśli wtedy o Aidzie, modląc się do bogów o jej szczęście. Nagle spostrzega, że z cienia wychodzi sama Aida, która ukryła się w grobie, by móc umrzeć razem z ukochanym. Słychać dobiegający z oddali śpiew kapłanek. Ponad grobowcem rozpacza Amneris, która w pełni zrozumiała zło swoich czynów. Kochankowie żegnają się tymczasem ze sobą i z życiem na ziemi, z nadzieją na szczęście po śmierci (O terra, adio).


Tagi
Wielka encyklopedia opery

Dodaj komentarz