Agnusek

Agnusek, określany także terminami agnus i Agnus Dei – owalny medalion z wytłoczoną na awersie podobizną baranka, oznaczającą Baranka Bożego. Najczęściej medalion woskowy poświęcony przez papieża. Używany jako sakramentale, także jako talizman lub ozdoba. Nazwa jest polskim zdrobnieniem łacińskiego słowa agnus, agni – “baran”, Agnus Dei to po łacinie Baranek Boży.

Agnusek – pochodzenie zwyczaju

Geneza agnuska wiąże się ze znanym już w V wieku zwyczajem kruszenia paschału (świecy symbolizującej Zmartwychwstanie, zapalanej w Wigilię Paschalną) i rozdawania jego odłamków wiernym. Kiedy cząstek paschału nie wystarczyło dla wszystkich wiernych, poświęcano dodatkową ilość wosku. Z wosku tego formowano medaliony, na których odciskano wizerunek baranka.

W VIII wieku istniał już zwyczaj, że agnuski w każdą Wielką Sobotę święcił archidiakon. Następnie w Niedzielę Przewodnią rozdawano je wiernym. Świadczy o tym Ordo Romanus z połowy VIII wieku oraz Liber officialis Amalriusza z Metzu (IX wiek). W średniowieczu dodawano stopniowo do ceremoniału święcenia agnusków liczne modlitwy oraz wzbogacono go o zanurzenie agnusków w wodzie święconej zmieszanej z balsamem i krzyżmem.

Papieski obrzęd poświęcania agnusków

Od połowy XIV wieku istniał zwyczaj, że agnuski święcił sam papież – w pierwszym roku swojego pontyfikatu, a następnie co siedem lat oraz w roku jubileuszowym. Zwyczaj ten ustalił się ostatecznie za pontyfikatu Marcina V (1417-1431). W połowie XVIII wieku (prawdopodobnie za pontyfikatu Benedykta XIV) skrócono obrzęd poświęcania baranków.

Forma agnusków

W połowie XVII wieku, za papieża Aleksandra VII, ustaliła się stała forma agnusków. Sporządzano je odtąd z białego wosku (biel symbolizuje niewinność), w ustalonej wielkości (od 3 do 20 centymetrów).

Sam baranek wielkanocny umieszczany był na awersie medalionu, wyobrażony jako spoczywający na zapieczętowanej księdze. Na rewersie umieszczano wizerunek jednego lub kilku świętych wraz z ich imionami – najczęściej był to św. Jan Chrzciciel.

Wokół baranka wytłaczano łacińskie zdanie: Ecce agnus Dei qui tollit peccata mundi – “Oto Baranek Boży, który gładzi grzechy świata”. Na mniejszych medalionach napis taki skracano. Pod księgą, na której leżał baranek, umieszczano imię papieża, który poświęcił agnuska, a także datę poświęcenia i rok pontyfikatu.

Agnusek w tradycji ludowej

W tradycji ludowej agnuski otaczano przywiązaniem i czcią, postrzegając je jak talizmany chroniące przed katastrofami takimi jak pożary i powodzie, ochronę przed złymi duchami, pomoc we wszelkich sprawach życiowych. Nie tylko noszono je na szyi, ale także umieszczano w kapliczkach i na wieżach kościelnych. W czasie procesów czarownic zawieszano czarownicom agnuski u szyi, co miało ułatwić im zerwanie związków z szatanem.

Agnusek służył nie tylko jako sakramentale i rodzaj talizmanu, ale także jako ozdoba, rodzaj naszyjnika. Jako naszyjniki nosiły agnuski nie tylko dziewczęta i dorosłe kobiety, ale także mężczyźni – zwyczaj ten był powszechny w Kolonii od XV do XVIII wieku. Oprawy agnusków wykonywano z alabastru i złota, zdobiono je też cennymi kamieniami.

W Polsce agnuski znane były od czasów Zygmunta III Wazy. Wzmianka o nich występuje w pismach Łukasza Opalińskiego. Od agnuska wywodzi się powszechnie znany baranek wielkanocny, element święconki, wykonywany z masła, ciasta, cukru lub rzeżuchy. Oryginalna forma agnuska doczekała się także innych naśladownictw, przede wszystkim dewocjonaliów w formie srebrnych medalików z Barankiem Bożym.