Aforyzm (aforyzmy)

Aforyzm – zwięzłe, zazwyczaj jednozdaniowe sformułowanie prawdy o charakterze ogólnym – moralnym, filozoficznym, psychologicznym itp. Sformułowanie to odznacza się przy tym wyrazistością stylu i błyskotliwością.


Wyrazistość stylu i błyskotliwość aforyzmów opiera się często na zastosowaniu paradoksu (w sensie literackim: paradoks to efektowne sformułowanie myśli niezgodnej z powszechnymi przekonaniami lub wewnętrznie sprzecznej) i antytezy (w sensie literackim: antyteza to zestawienie dwóch opozycyjnych zdań lub innych segmentów samodzielnych znaczeniowo). Zbliżone znaczenie mają terminy “maksyma” i “sentencja”, które bywają nawet utożsamiane z aforyzmami. Tworzenie aforyzmów, a także zbiór tych, które do tej pory powstały to aforystyka (podobny charakter do zbiorów aforyzmów mają także ana, zbiory anegdot, i bardzo zbliżone do nich analecta).

W innych językach: angielskie aphorism; francuskie aphorisme; niemieckie Aphorismus.

Aforyzmy a sentencje, maksymy, epigramaty

Istnieje wiele gatunków literackich o charakterze zbliżonym do aforyzmu. Często granice między nimi, jak zresztą wielokrotnie bywa w genologii literackiej, mają nieco umowny charakter. Do gatunków tych należą apoftegmata, maksymy, sentencje, złote myśli czy gnomy, a nawet epigramaty. Podobny charakter może mieć też bon mot, przysłowie, adagium, czy porzekadło.

Apoftegmat (także “apoftegmata”) to dobitne, zręcznie dostosowane do okoliczności powiedzenia przypisywane konkretnym, historycznym osobom – uwypuklone jest tu pochodzenie historyczne wypowiedzi. Maksyma to zwięźle i dobitnie sformułowane prawo moralne lub zasada postępowania (etycznego) – uwypuklony jest tu fakt, że wypowiedź ma charakter refleksji ogólnej, często wręcz filozoficznej. Sentencja to (zwłaszcza wyjęte z pism znanych autorów lub wypowiedziany przez jakąś sławną postać starożytności) krótkie zdanie wyrażające jakąś myśl o charakterze ogólnym – uwypuklony jest tu fakt, że wypowiedź jest szeroko znana, szeroko obecna w kulturze. Złote myśli to zaczerpnięte z pism znanych autorów prawdy moralne lub wskazówki postępowania, zazwyczaj gromadzone w celach dydaktycznych – uwypuklony jest tu fakt, że wypowiedź jest pouczająca. Gnoma to lapidarne sformułowanie ogólnej myśli wierszem lub prozą, często bliższe przysłowiu niż aforyzmowi – poezja gnomiczna była bardzo bogato reprezentowana w literaturze starożytnej; uwypuklona jest tu lapidarność wypowiedzi. Łącznie określa się wszystkie te rodzaje wypowiedzi terminem paremia. Paremia bada i gromadzi paremiologia, gałąź genologii literackiej.

Wśród utworów poetyckich podobny charakter ma przede wszystkim epigramat, gatunek w którym także szczególną rolę odgrywa błyskotliwość, kondensacja treści, obserwacja o właśnie aforystycznym lub satyrycznym charakterze.

Aforyzm a przysłowie

Od przysłów i adagiów aforyzmy różnią się o wiele mniejszym stopniem ustalenia frazeologicznego, zazwyczaj także brakiem elementów wyobrażeniowych czy obrazowych, a także pochodzeniem (przysłowia mają najczęściej pochodzenie ludowe lub biblijne, aforyzmy pochodzą natomiast ze źródeł pisanych, literackich). Podobnie jak sentencje i maksymy, aforyzmy mają charakter racjonalizujący i refleksyjny, podczas gdy przysłowia mają charakter magiczny, metaforyczny, niejednoznaczny.

Aforyści. Aforyzmy w historii literatury powszechnej

Błyskotliwa aforystyka rozwinęła się szczególnie w XVII-wiecznej i XVIII-wiecznej Francji. Książę François de La Rochefoucauld był autorem dzieła filozoficznego Maksymy i rozważania moralne, w którym to aforyzmy są w pełni rozwiniętym narzędziem refleksji filozoficznej, elementem metody filozoficznej – a nie tylko formą, w którą ubiera się swoje myśli. Charakter zbioru aforyzmów filozoficznych mają Myśli Pascala – Pascal to jeden z filozofów, którzy swoją myśl wyrażali głównie w sposób aforystyczny, a nie tylko w dziełach o charakterze systematycznym (do innych należą np. Nietzsche, Montaigne, Kierkegaard). Do innych znanych aforystów francuskich należą Sébastien-Roch Nicolas de Chamfort (Maksymy i myśli oraz Charaktery i anegdoty), markiz de VauvenarguesJean de La Bruyère (Charaktery).

Duże znaczenie ma także, początkowo wzorująca się na francuskiej, aforystyka niemiecka. Do najważniejszych aforystów niemieckich należeli Georg Christoph Lichtenberg, Johann Wolfgang Goethe, Heinrich Heine, Novalis, Artur Schopenhauer, Fryderyk Nietzsche, Karl Kraus.

Aforyzm w literaturze polskiej

W literaturze staropolskiej występowały głównie apoftegmata i zbiory przysłów (Mikołaj Rej, Andrzej Maksymilian Fredro – Przysłowia mów potocznych). Charakter bliższy już współczesnej aforystyce mają Zdania i uwagi  Adama Mickiewicza. W XX-wiecznej literaturze polskiej do znanych aforystów należeli Stanisław Jerzy Lec (Myśli nieuczesane) czy Karol Irzykowski.

Wśród antologii i zbiorów aforyzmów wielką popularnością cieszyły się w Polsce wydawana przez Państwowy Instytut Wydawniczy seria “Biblioteczka Aforystów”, seria “Myśli srebrne i złote” wydawana przez Wiedzę Powszechną, seria “Symposion” wydawana przez Spółdzielnię Wydawniczą “Czytelnik”, a także Księga cytatów z polskiej literatury pięknej przygotowana przez Pawła Hertza i Władysława Kopalińskiego.

Aforyzmy filozoficzne

Aforyzmy nierzadko nie są tylko czczą zabawą intelektualną. Dla wielu filozofów i myślicieli stały się narzędziem wyrazu myśli wprawdzie niesystematycznej, ale o poważnym i głębokim charakterze (należą do nich Michel de Montaigne, Blaise Pascal, Arthur Schopenhauer, Søren Kierkegaard czy Friedrich Nietzsche). Można wręcz powiedzieć, że aforyzm stanowi wyodrębniony gatunek prozy filozoficznej (podobnie jak dialog, rozprawa czy traktat), a przez to gatunek prozy naukowej. Już pierwsi filozofowie starożytnej Grecji formułowali swoje myśli w konwencji aforystycznej – aforyzmy greckich mędrców VII i VI w. p.n.e. to gnomy (tworzone zazwyczaj w formie rytmicznej, poetyckiej – głównie jako pouczenia moralne). Aforystyczny charakter ma także filozofia chińska, w której myśl wyrażana jest zawsze zwięźle – charakter zbiorów aforyzmów mają zwłaszcza klasyczne pisma filozofii chińskiej, dzieła Konfucjusza.


Tagi
Encyklopedia filozofiiEncyklopedia językoznawstwa ogólnegoEncyklopedia literaturyKsięga przysłów

1 komentarz do “Aforyzm”

  1. Aforyzm (z greckiego: aforizein, rozdzielić, określić), oznacza krótkie i zwięzłe zdanie, wyrażające zwykle zasadę jakiej nauki. Wszystkie prawie nauki mają swoje aforyzmata; najbardziej jednak znane są: w prawie rzymskiém (Digesta), w medycynie aforyzmy Hippokratesa, Celsyjusza i Boerhaava. – Stylem aforystycznym, nazywa się przerywany i rzadko kiedy spójnikami lub zaimkami względnemi powiązany sposób pisania, który, w miarę użyty, zwięzłością swoją zdolny jest uczynić wysokie wrażenie retoryczne.

    Odpowiedz

Dodaj komentarz