Afisz

Afisz – druk ulotny jednostronny, przeznaczony dla doraźnych celów informacyjnych. Rozlepiany w miejscach publicznych, przede wszystkim na słupach ogłoszeniowych i na murach oraz w oknach wystawowych.

Słowo pochodzi od francuskiego wyrazu affiche, słowo francuskie od łacińskiego affixum, “coś przywieszonego”, “coś powieszonego”.

Afisze – warstwa treściowa

Treść afiszu stanowią najczęściej reklama zewnętrzna, ogłoszenia informacyjne lub reklamowo-propagandowe, informacje o mającej się odbyć imprezie publicznej (koncerty, przedstawienia teatralne, występy cyrkowe) obwieszczenia, manifesty, odezwy, polityczne i gospodarcze rozporządzenia władz. Najczęściej jest to druk dużego formatu, wykonany ze składu drukarskiego.

Istnieją afisze teatralne, afisze muzyczne, afisze sportowe, afisze biblioteczne, afisze odczytowe itp. Tak np. afisz księgarski informuje o imprezach organizowanych przez księgarnie, miejscu i dacie mającej się odbyć imprezy, nowych formach sprzedaży książek, nowych wydawnictwach.

W Polsce afisze rozpowszechniły się szeroko w czasach saskich, w połowie XVIII wieku, jako druki zapowiadające widowiska teatralne i koncerty muzyczne. Istniały jednak już wcześniej – pierwsze afisze teatralne wprowadzili w Polsce jezuici już w początku XVII wieku (teatr jezuicki). Rozkwit druku akcydensowego (zobacz: akcydensy) w Polsce przypadał jednak na okres późniejszy, dopiero na wiek XIX. Miał miejsce zwłaszcza w Warszawie, gdzie Jan Cotty uzyskał monopol: wyłączne prawo na rozwieszanie afiszów i programów, a także na ustawianie pierwszych słupów ogłoszeniowych. Słupy ogłoszeniowe nie cieszyły się jednak początkowo popularnością wśród warszawiaków – uznawano je za element oszpecający przestrzeń publiczną.

Osobną odmianą afisza jest klepsydra, zawierająca zawiadomienie o czyjejś śmierci.

Rozwój afiszu i jego warstwa formalna. Afisz a plakat

Forma afiszu jako dzieła sztuki graficznej i drukarskiej zaczęła kształtować się w XVII wieku, jako środek reklamy afisze rozpowszechniły się w XIX wieku. Charakterystyczne dla formy afiszu jest przede wszystkim to, że przemawia on do odbiorcy układem i rozmieszczeniem tekstu, a także liternictwem, podczas gdy elementy graficzne i ilustracyjne mają znaczenie drugorzędne, pomocnicze. W XIX wieku afisz został wyparty z wielu dawniejszych funkcji przez plakat.

Afisze drukuje się zazwyczaj na specjalnie w tym celu produkowanym rodzaju papieru, określanym jako papier afiszowy. Może to być papier tak biały, jak i kolorowy. Osobne pismo drukarskie, pismo afiszowe, składa się z czcionek dużych stopni: istniała specjalna czcionka afiszowa (czcionka drewniana, drewniak), stosowana właśnie do składania afiszów, wykonywana z twardego drewna. Drukiem afiszów, prospektów i katalogów zajmowały się osobne drukarnie akcydensowe.

Dawniej określeń “afisz” i “plakat” używano wymiennie. Od XIX wieku, wraz z rozwojem technik drukarskich, możliwe stało się masowe drukowanie druków ulotnych i akcydensowych, w których dominowała nie warstwa treściowa i liternictwo, ale warstwa graficzna. Stopniowo druki takie zaczęto określać terminem plakat. Plakat nie różni się od afiszu przeznaczeniem ani charakterem. Różni się od afiszu tym, że zawiera niewiele tekstu, przemawiając do odbiorcy stroną graficzną, kolorytem i kompozycją. Podaje mniej informacji treściowych, niż afisz; nie jest też wykonany ze składu drukarskiego, ale w całości stanowi jednolitą formę graficzną.

Niekiedy jednak afisze przybierały także wyrafinowane formy graficzne, np. grafika użytkowa tworzona przez wybitnego malarza Józefa Mehoffera (jak “Afisz na dom Matejki”, afisz “Wystawy Grunwaldzkiej”). Szczególnie interesujące artystycznie, bogato dekorowane afisze powstawały w okresie secesji, w związku z dużym zainteresowaniem sztuką użytkową w tym okresie oraz występującym wtedy dążeniem do “jedności sztuk”. Afisze projektował także Alfons Mucha (w tym dla sławnej aktorki teatralnej Sarah Behrnardt).

Inną dziedziną sztuki związaną z afiszami jest afiszym (affichisme), gałąź decollage. Afiszyści działali głównie w latach 50. XX wieku, wykorzystywali stare afisze jako materiał artystyczny.

Zbiory druków ulotnych, w tym afisze, gromadzą biblioteki oraz archiwa. Zbiory takie umieszczane są najczęściej w dziale dokumentów życia społecznego, podlegają opracowaniu grupowemu (zbiorowemu).