Afiks

Afiks (z języka łacińskiego, affixum – “coś przyczepionego”, “coś przytwierdzonego”, przymiotnik affixus – “przyczepiony”), także zrostek – w językoznawstwie: różny od rdzenia morfem (morfem segmentalny) będący częścią wyrazu. Taka cząstka słowotwórcza (morfem gramatyczny), za pomocą której tworzy się nowe wyrazy (w obrębie słowotwórstwa) lub formy nowe gramatyczne wyrazów (w obrębie fleksji) – poprzez dodanie jej do innych morfemów, zwłaszcza morfemów leksykalnych. Nowe wyrazy tworzy się wzorując się na formach już uprzednio przyjętych powszechnie w danym języku.


W zależności od pełnionej funkcji (słowotwórczej i fleksyjnej) wyróżnia się odpowiednio afiksy słowotwórcze i afiksy fleksyjne. Głównie wśród afiksów słowotwórczych wyróżnia się z kolei na prefiksy, sufiksy i infiksy. Tworzenie wyrazów przez dodawanie afiksów to “afiksacja“, istnieje też przymiotnik “afiksalny”.

Afiks a formant

Niekiedy utożsamia się pojęcia “afiks” i “formant”, istnieje jednak między nimi różnica definicyjna: “formant” to pojęcie szersze. Formantami tworzącymi nowe wyrazy mogą być bowiem nie tylko pewne morfemy (afiksy), ale też np. zmiany paradygmatyczne. Formant słowotwórczy to zespół wszelkich cech formalnych różniących wyraz motywowany od motywowanego, a nie tylko same dodawane do rdzenia afiksy. Prócz afiksów składnikami formantów słowotwórczych mogą być też np. alternacje morfonologiczne (np. w parach wyrazów lasleśnymówićmawiać).

Afiksy fleksyjne i słowotwórcze

W różnych językach afiksy pełnić mogą różne funkcje, uznawane za element fleksji lub słowotwórstwa. Mogą mieć one charakter tak czysto syntaktyczny (np. przypadki gramatyczne), jak i semantyczny (np. deminutiva).

Za pomocą afiksów fleksyjnych tworzy się nowe formy wyrazów. Przykłady: mieszczan-in, kopa-ł, pij-ąc. Te języki (języki aglutynacyjne i języki fleksyjne), w których dodawanie afiksów (afiksacja) stanowi główny sposób tworzenia nowych form fleksyjnych, określa się jako języki afiksalne.

Za pomocą afiksów słowotwórczych tworzy się nowe wyrazy. Przykłady: dom-ek, piek-arz, roz-kopać. Dzielą się na prefiksy, infiksy i sufiksy.

Prefiks, sufiks, infiks

Ze względu na pozycję afiksu zajmowaną w wyrazie w stosunku do rdzenia wyróżnia się przedrostki (prefiksy), przyrostki (sufiksy) i wrostki (infiksy). Podział ten nie ma więc charakteru funkcjonalnego, a jedynie syntaktyczno-formalny. Stosuje się go głównie do afiksów słowotwórczych.

Prefiks (przedrostek) poprzedza rdzeń (znajduje się w prepozycji w stosunku do rdzenia), np. na-uka, roz-bić, za-pisać. Dodawanie prefiksów do rdzenia to prefiksacja.

Sufiks (przyrostek) występuje po rdzeniu (znajduje się w postpozycji w stosunku do rdzenia), np. śpiew-ak, mówio-ny. Dodawanie sufiksów do rdzenia to sufiksacja.

Infiks wstawiony jest do wnętrza rdzenia (relacja, w której znajduje się do rdzenia, to impozycja). Dodawanie infiksów do rdzenia to infiksacja. W języku polskim infiksacja nie występuje, choć istnieją pewne jej przeżytki. Przykłady zaczerpnąć z języka łacińskiego (tzw. infiksy nosowe):  forma utworzona od tematu praesentis fra-n-go w porównaniu z formą utworzoną od tematu perfecti fregi. Przeżytki infiksów w języku polskim (ich ślady zachowane z języka prasłowiańskiego i praindoeuropejskiego) także mają charakter infiksów nosowych, np. w wyrazie siądę (porównaj występujący w gwarach bezokolicznik sieść, już bez infiksu). Infiksy te służyły do tworzenia form czasu teraźniejszego, a występujący w języku literackim (poza gwarami) bezokolicznik siąść jest wobec ich wtórny.

Wyróżnia się także postfiks (usytuowany na zewnątrz wyrazu, np. polski morfem się tworzący czasowniki nieprzechodnie), interfiks (międzyrostek, występujący między dwoma rdzeniami) oraz cyrkumfiks (okołorostek, otaczający rdzeń).

Istnieje też inne rozumienie terminu postfiks: definiuje się go jako wszystkie morfemy występujące po rdzeniu (tak sufiksy słowotwórcze, jak i końcówki, afiksy fleksyjne). Np. w wyrazie podnóżkiem występuje prefiks “pod”, oraz dwa prefiksy, “ki” i “em”, z których pierwszy jest sufiksem słowotwórczym, drugi – końcówką.

Afiksy w językach informacyjno-wyszukiwawczych

Afiksy występują nie tylko w językach naturalnych, ale także w językach informacyjno-wyszukiwawczych. Tak np. prefiksy stanowić mogą wskaźniki roli w kodzie semantycznym Perry’ego i Kenta; sufiksy – wskaźniki więzi w języku deskryptorowym; infiksy – wykładniki relacji analitycznych w kodzie semantycznym Perry’ego i Kenta.


Tagi
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego

Dodaj komentarz