Adoksografia
Adoksografia – gatunek literacki, obecny przede wszystkim w literaturze starożytnej Grecji. Wywodzi się z działalności sofistów, popularny był zwłaszcza w literaturze greckiej okresu cesarstwa rzymskiego. Obejmuje tak mowy, jak i traktaty, czasem też utwory poetyckie. Istotą gatunku jest to, że tematy trywialne (np. łysina, głupota, mucha, gorączka) przedstawione są w reprezentujących go utworach tak, jak gdyby były istotne, a co więcej co więcej czyni się to w sposób wyrafinowany, zaskakujący i przewrotny.
Zbliżone gatunki literackie o poważnym charakterze to panegiryk i enkomion. Zobacz też: adynata.
Adoksografia w literaturze starożytnej i renesansowej
Utwory tego rodzaju są przykładem erudycyjnego popisu (co typowe jest dla drugiej sofistyki, a w pewnej mierze także dla humanizmu renesansowego), zabawą literacką mającą na celu zadziwienie i rozśmieszenie czytelnika, rodzajem żartu literackiego. Szczególnym powodzeniem utwory tego rodzaju cieszyły się wśród reprezentantów drugiej sofistyki (okres cesarstwa rzymskiego). Autorem najbardziej znanej adoksografii jest Synezjusz z Cyreny (IV wiek n.e.) – jest to dziełko Pochwała łysiny. Inspirowany Pochwałą włosów Diona Złotoustego utwór Synezjusza stanowi popis tak sztuki retorycznej, jak i humoru. Adoksografie pisali także np. Lukian z Samosaty (Pochwała muchy) i Favorinus. Szczególnie często opisywano niewielkie zwierzęta, wady moralne, choroby oraz osoby okryte niesławą (np. pochwała Heleny Trojańskiej ateńskiego mówcy Izokratesa). Często przyjmowaną konwencją była apostrofa, bezpośredni zwrot do chwalonego (trywialnego) przedmiotu o pełnym patosu charakterze.
W literaturze nowożytnej mówi się raczej o humanistycznych naśladownictwach tego gatunku. Szczególnie znanym przykładem nowożytnej adoksografii jest Pochwała głupoty Erazma z Rotterdamu. Dzieło to jest zresztą przewrotnym przykładem, gdyż głupota jest w nim chwalona przynajmniej w jakimś stopniu na poważnie – w dziele Erazma pozornie błahy temat to w rzeczywistości ważne treści filozoficzne i moralne. Utwory takie tworzyli także Joseph Justus Scaliger (pochwała gęsi), Daniel Hensius (pochwała osła, pochwała wszy) i Justus Lipsius (pochwała słonia).
Adoksografie w literaturze staropolskiej
Gatunek był szeroko obecny także w literaturze staropolskiej. Adoksografie staropolskie stanowiły przeważnie wiersze okolicznościowe o charakterze humorystycznym – często anonimowe. Przykładem z literatury renesansowej może być żartobliwy poemat Broda Jana Kochanowskiego. Poematy adoksograficzne o dużym znaczeniu literackim tworzył zwłaszcza Daniel Naborowski (np. Kur na krzcinach…, Róża przypisana po kolędzie…) – stanowiły one przejaw barokowego konceptyzmu.
Podobnie jak adoksografie starożytne, polskie adoksografie barokowe nawiązują do konwencji retorycznych i literackich stosowanych w panegiryku – można je wręcz uznać za parodię tego popularnego w literaturze barokowej gatunku. Popularna była też pochwała osób zmarłych o złym charakterze moralnym, zbliżona do epitafium – “nagrobki grzeszników”. Bardziej złożonym interpretacyjnie przykładem jest oświeceniowa Oda do wąsów Franciszka Dionizego Kniaźnina, która ma wprawdzie charakter żartobliwej apostrofy, wyraża jednak szczery sentyment do staropolskiej obyczajowości.