Adideacja

Adideacja – zabieg utworzenia nowego wyrazu w ten sposób, by dany wyraz wyjściowy uległ przekształceniu fonetycznemu upodobniającemu go brzmieniowo do innego wyrazu, o odmiennej etymologii i odmiennym znaczeniu. Celem jest przede wszystkim osiągnięcie wtórnych skojarzeń semantycznych oraz pewnych efektów stylistycznych. Dla twórcy pojęcia, Jana Aleksandra Karłowicza, miało ono znaczenie przede wszystkim dla badań nad etymologią ludową.

Przykłady: filantrup, ponureska, terroretyk, idiotele, bublicystyka.

Wyraz poddany zabiegowi adideacji nabiera wyrazistego zabarwienia stylistycznego i nacechowania emocjonalnego. Zazwyczaj przez zastosowanie go dąży się do osiągnięcia efektu humorystycznego (względnie ironii), stąd też zabarwienie to ma przeważnie charakter komiczny.

Literatura i język ogólny

Prócz wymienionych wyżej, przykłady typowo humorystyczne odnaleźć można we fraszkach Stanisława Jerzego Leca (Myśli nieuczesane), np. “Ile p r z e p a d a na głowę ludności? Oto miara kultury.” Takie zabiegi stylistyczne obecne są jednak nie tylko w literaturze, ale też w języku potocznym, w tym nawet w gwarach ludowych czy miejskich. W pracy Zarys teorii nonsensu (1981) Eugeniusz Grodziński podaje przykłady z gwary warszawskiej (Wiech): “drekoracja”, “leflektor”, “fatamrugana”.

Homofonia i gry słowne

W sumie adideacje zaliczyć można do kategorii gier słownych, zbliżonych do opartych na homofonii, kontaminacji i perintegracji. Zbliżonymi zabiegami stylistycznymi są kalambur i paronomazja. Podstawą gry słownej jest tu zbieżność fonologiczna, homofonia, przy czym homofoniczność rozumieć należy jako cechę stopniowalną. Wyróżnić można tu przy tym cztery stopnie homofoniczności, prócz homofonii zupełnej (właściwej) trzy stopnie homofoniczności dyskretnej, które stanowią kolejno homofonia perintegracyjna, homofonia adideacyjna i homofonia kontaminacyjna. Pierwszy obejmuje głoski tożsame fonologicznie, drugi wymianę głosek w określonych pozycjach, trzeci (w języku angielskim określany jako “blending”) mieszanki leksykalne.

Pochodzenie terminu

Termin ten rzadko występuje w obcojęzycznych terminologiach językoznawczych i filologicznych, choć można spotkać się z angielskim adideation. Utworzył go polski językoznawca Jan Aleksander Karłowicz (1836-1903) w pracy Słoworód ludowy z 1878 roku. Pochodzi z łaciny, stanowi złożenie wyrazu idea i przyimka ad. Nie znaczy to jednak, że nie można odnaleźć przykładów adideacji także poza językiem polskim – np. w języku angielskim przykładem może być słowo smog, powstałe prawdopodobnie jako skrzyżowanie wyrazów smoke (“dym”) i fog (“mgła”): przykład ten można jednak interpretować także jako kontaminację.

Adideacja a etymologia ludowa

Dla Karłowicza, badacza folkloru, istotne było przede wszystkim znaczenie wprowadzonego przez niego pojęcia dla badań nad etymologią ludową. W odniesieniu do zjawiska etymologii ludowej wyróżnił dwa jego podstawowe typy: arradykację i właśnie adideację. Pierwszy typ to “podprowadzenie” wyrazu pod rdzeń rodzimy bez uwzględnienia relacji semantycznych, opierające się wyłącznie na podobieństwach fonetycznych. Drugi obejmuje takie “podprowadzenie”, przy którym rdzeń rodzimy pozostaje w związku znaczeniowym z objaśnianym za pomocą etymologii ludowej wyrazem. Przykładem takiej adideacji może być etymologia ludowa łącząca wyraz “kościół” z wyrazem “kość”.

Źródła:

• (red.) Anna Gomółka, Adam Pisarek, Jan Aleksander Karłowicz, “Laboratorium Kultury” 4 (2015).
• Stanisław Grabias, Kontaminacje we współczesnym języku polskim. Próba charakterystyki,  “Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Filozoficzne i Humanistyczne” t. 25, 1972.
• Konrad Marek Juszczyk, Kognitywna teoria gry słów. Podobieństwa w analize homofonii, II Seminarium RRR – Kognitywizm, 2004.