Adaptacja

Adaptacja, także adaptacja dzieła lub przeróbka – w twórczości literackiej, a także naukowej, artystycznej (audiowizualnej, tu np. adaptacja filmowa) przeróbka oryginalnego utworu: przystosowanie go, zależnie od przeznaczenia, do innych form przekazu lub do potrzeb innej grupy odbiorców (np. przekształcenie powieści w opowiadanie dla dzieci). Określana także bardziej ogólnym terminem transpozycja, niekiedy też parafraza.

Porównaj: aranżacja. Zobacz też: adaptacja kulturowa (w rozumieniu antropologicznym, przystosowanie do nowych warunkow kulturowych). Adaptacja filmowa – osobny artykuł, definicja adaptacji w filmie. Adaptacja biologiczna – przystosowanie się organizmu do nowych warunków.

Transpozycja, parafraza, reartykulacja

Transformacja danego utworu literackiego w obrębie samej literatury określana jest także jako jego transpozycja. Ma się tu na myśli przede wszystkim przekształcenie rodzajowo-gatunkowe utworu, np. przeróbkę powieści, innego utworu narracyjnego czy też utworu lirycznego na utwór dramatyczny. Rodzajem tak rozumianej transpozycji nie jest więc omówiona niżej adaptacja filmowa i ekranizacja. Określenie “transpozycja” ma jednak także inne, samodzielne znaczenie właśnie w terminologii filmowej – oznacza w niej adaptację ścisłą utworu oryginalnego, nie dodającą do niego (wielu) elementów pochodzących od twórców filmu.

Adaptacje o charakterze dostosowania do innych niż oryginalne środków rozpowszechniania to przede wszystkim dostosowanie powieści (i innych dzieł literackich, zwłaszcza narracyjnych) do potrzeb filmu, teatru lub telewizji. W obrębie literatury ma się przez to na myśli przede wszystkim transpozycje rodzajowe, np. powieści na dramat (przykład: libretto Aleksandra Bandrowskiego stanowiące transpozycję powieści Stara Baśń Kraszewskiego).

Przykładem innego typu adaptacji, utworzonej ze względu na odmienne potrzeby adresata, mogą być natomiast parafrazy utworów dla dorosłych na utwory literatury młodzieżowej, np. uważanych za niewłaściwe dla dzieci w ich oryginalnej formie powieści Robinson Crusoe czy Guliwer (wydania ad usum delphini). Tak rozumiana adaptacja nie jest rodzajem transpozycji, ale właśnie parafrazy.

Podobne znaczenie ma także określenie “reartykulacja”, czyli ponowne wykorzystanie dzieła, idei lub innego elementu w nowym tworzywie i języku.

Swoistym rodzajem transpozycji jest ekfraza, literacki opis dzieła sztuki, często w formie odrębnego utworu (np. poematu opisowego). Słowny ekwiwalent dzieła sztuki stanowi natomiast hypotypoza, która nie jest już formą adaptacji.

Adaptacja filmowa, ekranizacja

Zobacz więcej w osobnym artykule: Adaptacja filmowa.

Przekształcenie utworu przy użyciu środków sztuki filmowej, przede wszystkim powieści lub innego utworu fabularnego prozą, określane jest jako jego ekranizacja lub adaptacja filmowa. Termin “ekranizacja” we właściwym sensie ma jednak bardziej wąskie znaczenie, odnosi się do szczególnie wiernego przeniesienia innego dzieła na ekran – takiego, które zachowuje wszystkie zasadnicze elementy treściowe i formalne oryginału.

Oryginalność. Adaptacje wierne i swobodne

Wyróżnić można adaptacje wierne i adaptacje swobodne – takie, w których zachodzą w stosunku do oryginału znaczne zmiany. Zmiany takie mają zazwyczaj na celu wydobywanie z dzieł oryginalnych nowych znaczeń. Przykładem ekranizacji pierwszego rodzaju może być np. film Nad Niemnem w reżyserii Zbigniewa Kuźmińskiego (1987), według powieści Elizy Orzeszkowej pod tym samym tytułem. Przykładem drugiego rodzaju film Lawa. Opowieść o “Dziadach” Adama Mickiewicza w reżyserii Tadeusza Konwickiego (1989), swobodna adaptacja Dziadów Adama Mickiewicza.

Rozróżnienie to, podobnie jak i samo pojęcie “adaptacji”, pozostaje w ścisłym związku z pojęciem oryginalności utworu. Oryginalność to (rzekoma) właściwość utworu sprawiająca, że ma on charakter swoisty, niesprowadzalny do innych wzorów. Jest to przy tym cecha o charakterze stopniowalnym. Takie pojęcie oryginalności, rozumianej jako miara indywidualności dzieła (czy nawet twórcy), wykształciło się dopiero w epoce romantyzmu. Nie można mówić o adaptacjach (a tym bardziej wiernych i swobodnych) np. w przypadku literatury średniowiecznej, gdy normalną metodą powstawania utworu literackiego było naśladownictwo, nawiązanie i parafraza, a oryginalność we współczesnym rozumieniu nie była czymś znanym. Podobnie nie można mówić o “przekładzie” w dzisiejszym rozumieniu tego słowa. Wątpliwy charakter, nietrafność i staroświeckość wykształconego w XIX wieku rozumienia wierności i swobody wykazywali np. reprezentanci nowej krytyki za pomocą pojęcia “herezji parafrazy”.

Uwagi językowe

Etymologia: Z języka łacińskiego, czasownik adapto, adaptare – “przystosowywać”, stanowiący złożenie czasownika aptare (“przystosować”, “przyłączyć”). Utworzony od niego rzeczownik adaptatio nie jest obecny w łacinie klasycznej.

W innych językach: angielskie adaptation; francuskie adaptation; niemieckie Adaptation lub Adaption.