Adagium

Adagium (l.mn. adagia) – często utożsamiana z proverbium (łacińskie “przysłowie”) sentencja, formuła wyrażająca prawdę ogólną. Przeważnie o metaforycznym charakterze, przy czym metafora zobrazować ma jakąś codzienną, potoczną obserwację. W języku polskim termin odnosi się głównie do kultury średniowiecznej i renesansowej oraz do obecnych w nich zbiorów przysłów o charakterze erudycyjnym.

“Adage” a porzekadło

W innych językach adagium to np. angielskie adage i francuskie adage. W językach tych znaczenie terminu jest jednak szersze niż w języku polskim, w którym używa się go głównie w odniesieniu do kultury średniowiecznej i renesansowej. Właściwszym przekładem terminów obcojęzycznych w kontekście współczesnym będzie przeważnie polskie słowo porzekadło. Wyrazy angielskie i francuskie obejmują swoim zakresem znaczeniowym raczej porzekadła pochodzenia ludowego, niż starożytne maksymy i sentencje.

Adagium a proverbium

W kulturze średniowiecza i odrodzenia, które lubowały się w przysłowiach i sentencjach, tworząc wiele ich antologii, istniało rozróżnienie adagium/proverbium. Pierwszym terminem określano przysłowia pochodzenia biblijnego, np. proverbia z Księgi Przysłów czy Mądrości Syracha. Drugim określano przysłowia wywodzące się ze starożytności klasycznej, pogańskiej.

Adagia Erazma z Rotterdamu

W średniowieczu i w okresie renesansu powstało wiele zbiorów adagiów – autorem najsławniejszego był Erazm z Rotterdamu. Dzieło to, Adagiorum collectanea, ukazało się w Paryżu w 1500 roku. Wersja rozszerzona, Adagiorum chiliades, ukazała się w 1508 roku. Erazm opatrzył swój zbiór przysłów obszernymi komentarzami filozoficznymi i filologicznymi, wyjaśniającymi ich sens, przesłanie moralne czy też pochodzenie. W języku polskim ukazał się w 1973 w przekładzie Marii Cytowskiej wybór z tego dzieła pod tytułem Adagia, ze wstępem tłumaczki.