Accusativus cum infinitivo

Accusativus cum infinitivo (składnia ACI, A. C. I., a.c.i., acc. c. inf., acc.c.inf. itp.) – dosłownie “biernik z bezokolicznikiem”. Konstrukcja składniowa wywodząca się z języka praindoeuropejskiego, obecna w języku łacińskim (np. Video agricolam arare – “Widzę, że rolnik orze”), a także w kilki współczesnych językach indoeuropejskich (często jako wpływ łaciny). Porównaj osobne artykuły: biernik (accusativus) i bezokolicznik. W zasadzie nieobecna we współczesnym języku polskim, choć zdarza się w dawniejszej literaturze, a niekiedy także w języku potocznym i ludowym.

Składnia ACI w sposób najbardziej wyraźny występuje w językach klasycznych, w łacinie i w grece. W innych językach jest zazwyczaj naśladownictwem stylu łacińskiego (jak w języku polskim – kwestię tę omawia szerszej kolejny rozdział artykułu), względnie, jak w językach romańskich, pozostałością, refleksem dawniejszego stanu językowego. Poza łaciną i greką występuje przeważnie w znacznie mniejszym zakresie. W językach romańskich refleksem łacińskiego accusativus cum infinitivo jest konstrukcja z dopełnieniem bliższym i infinitywem, występująca po tych samych grupach czasowników, co w łacinie. Przykładem może być francuskie zdanie “Je vois Pierre arriver” – “Widzę, że Piotr przyszedł”.

W łacinie konstrukcja ta jest natomiast używana bardzo często. Na język polski tłumaczona jest najczęściej przez zdanie dopełnieniowe (zwłaszcza takie, w których zdanie podrzędne rozpoczyna się od spójnika że), w których łaciński accusativus staje się podmiotem, infinitivus natomiast staje się orzeczeniem. Przykład: Video puellas cantare – “Widzę, że dziewczęta śpiewają”.

Artykuł składa się z czterech rozdziałów: pierwszy stanowi ogólne wyjaśnienie językoznawcze składni ACI, drugi omawia składnię ACI w języku łacińskim, trzeci omawia składnię ACI w języku greckim, czwarty podaje przykłady accusativus cum infinitivo w języku polskim.

Definicja ogólna. Pochodzenie funkcjonalne składni ACI

Konstrukcja accusativus cum infinitivo składa się z czterech elementów. Są to: 1) podmiot gramatyczny. 2) Orzeczenie czasownikowe, wyrażające postrzeganie, myślenie lub mówienie o czymś (verba sentiendi et dicendi itp.). 3) dopełnienie bliższe postawione w bierniku (accusativus), pełniące funkcję podmiotu semantycznego. 4) Bezokolicznik (infinitivus) orzekający o dopełnieniu bliższym. Przykład: “Ego video hominem abire” (“Ja widzę, że człowiek odchodzi”), gdzie “ego” to podmiot, “video” to orzeczenie czasownikowe (tu: wyrażające postrzeganie), “hominem” to dopełnienie bliższe w bierniku, “abire” to bezokolicznik orzekający o dopełnieniu.

Składnia ACI reprezentuje argument propozycjonalny (argument nieprzedmiotowy). Składnik przedmiotowy ma tu postać biernika, składnik propozycjonalny – bezokolicznika. Jest równoważna zdaniu podrzędnemu, zachodzi przy tym ekwiwalencja accusatiwu i podmiotu tego zdania oraz infinitiwu i orzeczenia tego zdania. Najczęściej jako takie zdanie podrzędne składnia ACI jest tłumaczona na język polski.

Tak w języku łacińskim, jak i greckim accusativus cum infinitivo pochodzi funkcjonalnie ze składni podwójnego accusativu osób i rzeczy (składnia accusativus duplex, podwójnego dopełnienia). Z czasem zaczęto accusativus łączyć ściślej z bezokolicznikiem w jedną konstrukcję syntaktyczną oraz traktować go jako podmiot czynności wyrażanej przez bezokolicznik.

Początkowo accusativus cum infinitivo zależny był jedynie od tych słów, które rządziły podwójnym akuzatiwem osób i rzeczy. Z czasem jego zakres poszerzył się (pod wpływem analogii) także na słowa nieosobowe i nieprzechodnie.

Konstrukcję ACI można porównać, obok accusativus duplex, także z konstrukcją imiesłowową. W konstrukcji imiesłowowej (typu Video puerrum currentem, “Widzę biegnącego chłopca) nacisk znaczeniowy położony jest jednak na osobę (którą widzi się, słyszy itp.), podczas gdy w konstrukcji ACI nacisk znaczeniowy położony jest na wykonywaną przez tę osobę czynność.

Tak w łacinie, jak i w grece występuje najczęściej z czasownikami oznaczającymi doświadczanie czegoś (czucie, widzenie), sądzenie i myślenie.

Accusativus cum infinitivo w języku łacińskim

Jak zauważono wyżej, ACI to w łacinie bardzo częsta konstrukcja, oddawana w języku polskim najczęściej przez zdania dopełnieniowe: Audimus puerrum currere – “Słyszymy, że chłopiec biegnie”. W przekładzie łaciński akuzatyw (puerrum – “chłopiec”) staje się podmiotem zdania podrzędnego, infinityw natomiast jego orzeczeniem (currere – “biegnie”).

Accusativus cum infinitivo jako dopełnienie

Jako podmiot konstrukcja ACI występuje przy czterech grupach czasowników: verba sentiendi (czasowniki oznaczające myślenie i spostrzeganie), verba dicendi (czasowniki oznaczające mówienie o czymś), verba voluntatis (czasowniki oznaczające chęć lub zakaz) oraz verba affectus (czasowniki oznaczające wzruszenie). Konstrukcja ACI występuje w łacinie także przy zwrotach, związkach frazeologicznych o podobnym znaczeniu, takich jak memoria teneo (pamiętam, = memini) i certiorem facio (donoszę, = nuntio).

Verba sentiendi to np.: video (widzę), audio (słyszę), sentio (czuję), animadverto (spostrzegam), ignoro (nie wiem), scio (wiem), spero (mam nadzieję), memini (pamiętam).

Verba dicendi to np.: dico (mówię), affirmo (zapewniam, twierdzę), nego (przeczę; mówię, że nie), narro (opowiadam), respondeo (odpowiadam), scribo (piszę), nuntio (donoszę), promitto (obiecuję), fateor (przyznaję).

Verba voluntatis to np.: volo (chcę), nolo (nie chcę), malo (wolę), cupio (pragnę), veto (zakazuję), sino (pozwalam), patior (pozwalam).

Verba affectus to np.: gaudeo (cieszę się), laetor (cieszę się), doleo (boleję), queror (żalę się).

Po czasownikach iubeo (nakazuję) i veto (zakazuje) stawia się infinitivus activi (strony czynnej) w sytuacji, kiedy osoba, której coś się zakazuje lub nakazuje jest bezpośrednio wymieniona w wypowiedzi. W przeciwnym przypadku stawia się infinitivus passivi (strony biernej). Np. odpowiednio Caesar milites castra munire iussit i Caesar castra muniri iussit (w drugim zdaniu nie wymienia się bezpośrednio żołnierzy, osób, którym coś nakazano).

Podobnie jak w języku polskim, przy verba voluntatis występuje także sam infinitivus, bez accusativu. Jest tak w sytuacji, gdy czynność wyrażona w infinitywie odnosi się wprost do podmiotu. Np.: Volo proficisci (chcę iść naprzód).

Po czasownikach persuadeo (namawiam), moneo (napominam), censeo (sądzę), statuo (postanawiam) i constituo (ustanawiam) występuje albo accusativus cum infinitivo, albo zdanie podrzędne z ut lub ne. Zależy od znaczenia zdania: konstrukcje z ACI wyrażają sąd, konstrukcje ze zdaniem podrzędnym wyrażają życzenie lub pożądanie. Tak np. wyrażenie persuadeo, ut znaczy “namawiam, aby”, natomiast konstrukcja ACI z tym czasownikiem znaczy “przekonuję, że”.

Czasownik nego tłumaczy się na język polski jako “mówię, że nie”, “twierdzę, że nie”. Przeczenie przenosi się tu do treści wyrażanej przez ACI.

Accusativus cum infinitivo jako podmiot

Jako podmiot konstrukcja ACI występuje po wyrażeniach nieosobowych, które mają przy tym znaczenie zbliżone do czasowników wymienionych w rozdziale wyżej (a więc verba sentiendi, verba dicendi i verba affectus). Są to wyrażenia takie jak constat (wiadomo), placet (podoba się), oportet (potrzeba), apparet (wydaje się), praestat (lepiej jest), aequm est (jest słuszne), manifestum est, verum est, opus est, necesse est (jest jasne), fas est (jest zrządzeniem losu). Przy wyrażeniach oportet i necesse est występuje jednak także coniunctivus bez ut.

Accusativus cum infinitivo w wykrzyknieniach

Accusativus cum infinitivo występuje w języku łacińskim często także w wykrzyknieniach, typu Mene incepto desister victam? (“Czyż pokonana mam odstąpić od przedsięwzięcia?”). Dość często wzmacnia go partykuła pytajna –ne? Wyrażenia tego typu powstają pod wpływem domyślnego zdania nadrzędnego quis crediderit? (“Któż by uwierzył?). Porównaj także rozdział o ACI w wykrzyknieniach w języku greckim.

Accusativus cum infinitivo w język greckim

Użycie składni accusativus cum infinitivo w języku greckim (klasycznym) nie różni się zasadniczo od użycia w języku łacińskim. Kładzie się ją po czasownikach oznaczających mówienie, myślenie i spostrzeganie; chęć, pragnienie, prośbę, rozkaz, wezwanie, namowę, uchwałę, sprawstwo; po słowach i wyrażeniach nieosobowych typu “należy”, “wypada”, “zdarza się”; po wykrzyknieniach wyrażających ból lub podziw.

a) Mówienie, myślenie i spostrzeganie. Sądzenie – νομίζω, ἡγέομαι, δοκέω, οἴομαι. Myślenie – λογίζομαι. Podejrzenie – ὑποπτεύω. Mówienie – λέγω. Słyszenie – ἀκούω. Uczenie czegoś – διδάσκω. Uczenie się czegoś – μανθάνω. Posiadanie wiedzy – οἶδα.

W przypadku tej grupy czasowników negacją jest οὐ. Należy zauważyć, że spostrzeganie nie oznacza tylko doświadczenia wzrokowego, ale także spostrzeżenia innymi zmysłami oraz spostrzeżenia umysłowe.

Z wyjątkiem słów oznaczających sądzenie i wierzenie, po których zawsze występuje składnia ACI, po tej grupie czasowników wystąpić mogą – prócz niej – także zdania dopełnieniowe. Zaczynają się one od ὅτι, niekiedy od ὡς.

Po czasownikach oznaczających sądzenie występuje najczęściej accusativus cum participio.

W odróżnieniu od języka łacińskiego, gdy słowo rządzące i infinityw mają ten sam podmiot, używa się samego infinitywu, z pominięciem podmiotu. Orzecznik występuje wtedy w nominatywie. Zamiast infinitywu wystąpić może również zdanie zależne rozpoczynające się od ὅτι, a także participium w nominatywie. To zjawisko językowe naśladowali niekiedy także poeci łacińscy.

b) Chęć, pragnienie, prośba, rozkaz, wezwanie, namowa, uchwałę, sprawstwo. Chęć – βούλομαι, ἐθέλω. Pragnienie – ἐπιθυμέω. Prośba, pragnienie – δέομαι. Rozkaz – κελεύω. Pozwolenie – ἐάω. Zalecenie – ἐπιτρέπω. Sprawstwo – ποιέω, διαπράττομαι. Rada – Πειθώ.

Inaczej niż w przypadku czasowników poprzedniej grupy, przeczeniem jest μέ. W języku łacińskim, raczej niż składna ACI, po analogicznych grupach czasowników występują zdania celowe z ut i ne.

c) Słowa i wyrażenia nieosobowe. Należy – χρή, δεῖ. Wypada – προσήκει. Zdarza się – συμβαίνει. Jest czymś godziwym (sprawiedliwym, możliwym, pięknym), że – ἄξιον, δίκαιον, δύνατον, καλόν (ἐστιν). Można, wolno – ἔξεστιν. Pora na – ὥρα, καιρός (ἐστιν). Podoba mi się, że – δοκεῖ μοι.

W przypadku słów i wyrażeń nieosobowych prócz accusativus cum infinitivo wystąpić może jednak także składnia osobowa nominativus cum infinitivo. Bardzo często zdarza się tu także, że biernik orzecznika ulega tu asymilacji w zakresie przypadka z zależnym od słowa rządzącego rzeczownikiem.

d) Accusativus cum infinitivo występuje w języku greckim także po wykrzyknieniach wyrażających podziw lub ból. Przeczeniem jest tu μέ, przy infinitywie lub ACI zastępujących zdanie orzekające występuje jednak οὐ.

Pochodzenie tego rodzaju składni wiąże się z faktem, że początkowo zależna była ona od (domyślnych) czasowników wyrażających ból lub podziw.

Accusativus cum infinitivo w języku polskim

W języku polskim składnia ACI zanikła – w związku z faktem, że dopełnienie bliższe pełni w niej funkcję semantycznego podmiotu, analogiczne treści oddają w języku polskim zdania podrzędne dopełnieniowe i zdania podrzędne podmiotowe. Próby przyswojenia składni ACI w języku polskim trwały jednak, pod naturalnym wpływem łaciny i na skutek literackiego naśladowania stylistyki łacińskiej, od średniowiecza aż po XIX wiek. Niekiedy (podobnie jak tzw. “accusativus tromtadraticus“) niewątpliwe stanowi wpływ łaciny, wydaje się jednak, że w niektórych przypadkach, zwłaszcza w języku ludowym, użycie ACI w języku polskim ma charakter samodzielny.

Przykłady

Przykłady składni A.C.I. w tekstach polskich: “wierzę widzieć dobra boże” – z łacińskiego “credo videre bona Domini” (Psałterz floriański, XIV wiek); “Poznawam czas mój być bliski” (Modlitewnik Nawojki, XV wiek); “Gdy go usłyszeli żydowie ślepe oświecać, trędowate oczyszczać, opuchłe uzdrawiać, diabły od ludzi wyganiać, umarłe wskrzeszać, wiatrom przykazywać, suchymi nogami na wodach morskich chodzić i wiele innych dziwnych znamion czynić” (Baltazar Opeć, XVI wiek); “Nie masz na dworze żadnego, który by się zasłużonym i godnym być nie wołał” (Stanisław Orzechowski, XVI wiek); “widzimy mrówki ziarna na zimę chować, widzimy pszczoły miód robić, za swoją matką latać” (Sebastian Petrycy, XVII wiek); “Miejscowi obywatele, gdzie się znajduje, mniemają go być z pomieszania człowieka z małpą” (Jan Krzysztof Kluk, XVIII wiek – w tekście chodzi o orangutana); “Moim cię być w sercu znam i znać zawsze spodziewam” (Ignacy Krasicki, XVIII wiek).

Tego rodzaju konstrukcje spotyka się niekiedy także w języku współczesnym, szczególnie w gwarach, języku ludowym: “Zostawiłam ją leżeć”, “Ktoś posłuchał ich gadać”.

Zobacz więcej: Stefan Kropaczek, Zwrot “accusativus cum infinitivo” w języku polskim (plik DJVU).