Abydos
Abydos – miasto w starożytnym Egipcie, położone około 80 kilometrów na północny wschód od Teb, w okolicach współczesnego miasta Al-Baljana, na zachodnim brzegu Nilu (muhafaza Sauhadż, współcześnie miejscowość Al-Araba al-Madfuna). Jedno z najważniejszych stanowisk archeologicznych w Egipcie, interesujące także dla turystów. Abydos słynęło jako ośrodek kultu Ozyrysa, stanowiąc jeden z najważniejszych ośrodków religijnych starożytnego Egiptu (pielgrzymki, misteria, świątynie, nekropolie). Obok pobliskiegp Tinis, miasto stanowiło główny ośrodek VIII nomu Górnego Egiptu. Abydos to rozpowszechniona nazwa grecka – oryginalna nazwa egipska to Abdżu.
Miejscowość związana była z kultem Ozyrysa. Abydos było miejscem pochówku faraonów egipskich już za panowania najwcześniejszych dynastii Starego Państwa. Najstarsze nekropolie w Abydos pochodzą z czasów prehistorycznych (kultury Nagada I i Nagada II). Do obiektów odnalezionych na terenie Abydos należą sanktuaria z cegły mułowej, poprzedzające budowę piramid. Późniejsi faraonowie, w tym Seti I i Ramzes II, budowali tu natomiast świątynie i inne obiekty kultowe. Znaleziska archeologiczne z terenu Abydos obejmują całą historię starożytnego Egiptu, od I po XXVI dynastię. Odnaleziono tu np. barki kultowe (tzw. barki z Abydos). Abydos było ważnym ośrodkiem kultowym aż do końca okresu późnego, w czasach ptolemejskich straciło na znaczeniu. Znane było wtedy głównie z wyroczni Besa, wzmiankowanej jeszcze w IV wieku n.e. W czasach chrześcijańskich w świątyni Setiego I zamieszkiwały mniszki.
Jedynym z najcenniejszych znalezisk na terenie Abydos jest sławna lista władców Egiptu odnaleziona na ścianie świątyni wzniesionej tu przez faraona Setiego I (Lista Królów z Abydos, Tablica z Abydos). Jest ona cennym dokumentem historycznym pozwalającym na ustalenie porządku panowania faraonów począwszy od Menesa aż po samego Setiego I.
Abydos jako ośrodek kultu Ozyrysa
Dzięki rozwiniętemu kultowi Ozyrysa Abydos stało się jednym z największych ośrodków miejskich Egiptu – rola tego kultu stale wzrastała, zwłaszcza w okresie Nowego Państwa. Już w okresie Starego Państwa (okres VI dynastii) miasto było jednak ważnym ośrodkiem religijnym. Czczono tu początkowo innego boga, nazywanego Chentiamentu (Khentiamentiu, Chenti-Imentiu), przybierającego postać psa z czarną głową. Od czasów XI dynastii bóstwo to identyfikowano już z Ozyrysem. Identyfikacja ta była możliwa, gdyż Chentiamentu czczony był jako “bóg mieszkańców zachodu”, zachód (Amenti) kojarzony był zaś w kulturze egipskiej z krainą umarłych, a więc z królestwem Ozyrysa.
Późniejsze teksty mitograficzne zaczęły głosić, że w Abydos znajdowała się głowa Ozyrysa. W okresie Średniego Państwa Abydos stało się ważnym ośrodkiem pielgrzymkowym. W mieście pochowany był jeden z pierwszych władców egipskich, faraon Dżer, uważany za drugiego lub trzeciego władcę z I dynastii. Jego grobowiec od czasów Średniego Państwa zaczęto wraz rozwojem kultu Ozyrysa identyfikować z grobowcem samego bóstwa.
Stał się on miejscem obchodzonych każdego roku uroczystości związanych z cyklem narodzin i śmierci boga – określane są one jako “misteria ozyriańskie”. Według mitologii egipskiej to właśnie w Abydos ciało (lub głowę) zamordowanego przez Setha boga Ozyrysa pochowała jego małżonka, bogini Izyda. Głowa boga (tzw. fetysz z Abydos) przechowywana była w relikwiarzu, stanowiąc ważny obiekt kultowy.
Liczba pochówków w Abydos stale wzrastała, co wiązało się z rozwojem popularności kultu Ozyrysa. Pochowani chcieli być tutaj czciciele boga pochodzący z całego Egiptu. W związku z tym faraonowie Totmes I i Neferhotep I ograniczyli liczbę pochówków na terenie miasta i nekropolii.
Według mitologii egipskiej faraon udawał się w podróż świętą barką do Abydos, aby połączyć się tam z Ozyrysem. Model barki sakralnej przechowywany był w świątyni Setiego I.
Świątynia Setiego I. Lista z Abydos
Do najbardziej interesujących obiektów w Abydos należy świątynia wybudowana przez faraona Setiego I (ok. 1306-1290 p.n.e.), określana jako “Wielka Świątynia”. Badania nad nią prowadził od 1859 roku archeolog Auguste Mariette. Jest to budynek dużych rozmiarów, zbudowany z białego piaskowca, we wnętrzu zawierający reliefy o wysokiej wartości artystycznej. Przedstawiają one np. faraona Ramzesa II adorującego Izydę i Ozyrysa oraz faraona Setiego I jako boga. Dwa przednie dziedzińce świątyni oraz portyk ukończył prawdopodobnie Ramzes II.
Ramzes II stworzył prawdopodobnie także dekorację w sali hipostylowej świątyni. Z sali tej siedem drzwi prowadzi do drugiego hipostylu, który służył jako przedsionek siedmiu kaplic umiejscowionych przy zachodniej ścianie świątyni. Poświęcone są one sześciu bóstwom i Setiemu I. Kaplice te posiadają fałszywe sklepienia. W każdej z nich znajdują się reliefy.
Na jednej ze ścian świątyni Setiego I (na tylnej ścianie sali Ptaha, znanej też jako “sala listy”) znajduje się słynna Lista z Abydos (Lista królów z Abydos), jedno z najważniejszych źródeł mówiących o historii Starożytnego Egiptu. Ma ona postać reliefu, do którego przynależą także wyobrażenia figuralne faraonów Setiego I i Ramzesa II, który przedstawiony jest jako książę składający ofiary na cześć swoich poprzedników. Lista zawiera wpisane w kartusze imiona faraonów zapisane hieroglifami, ułożone w porządku chronologicznym.
Ponadto w świątyni znajdują się sala, w której przechowywana była barka kultowa (model łodzi, który zapewniać miał zmarłemu możliwość pielgrzymki do świętych miast), pomieszczenia przeznaczone dla rzemieślników oraz magazyny.
Bezpośrednio za świątynią Setiego I znajduje się obszar znany jako Osireion (także Ozyrejon, Osirion, Osiereon). Zawiera on cenotaf zbudowany przez Setiego I, który ukończył prawdopodobnie jego wnuk Merenptah. Ze świątynią tą związana była sieć kanałów, na których znajdowała się wyspa, na której umieszczono sarkofag i kanopy.
Świątynia Ramzesa II i Kom el-Sultan
Świątynia wzniesiona przez Ramzesa II położona jest na północy wschód od świątyni Setiego I. Do jej najciekawszych elementów należą delikatne płaskorzeźby w wapieniu. Barwne reliefy przedstawiają np. bitwę pod Kadesz. Bitwę tę Ramzes II stoczył z Hetytami w piątym roku swojego panowania. Na dziedziniec świątyni prowadzi wejście z czerwonego granitu, gdzie znajdują się kolejne płaskorzeźby, przedstawiające ofiary składane przez Ramzesa II. Portyk zachodniej strony świątyni prowadzi do niewielkiego pomieszczenia kultowego, poświęconemu deifikowanemu faraonowi Setiemu I oraz innym bóstwom. Istnieje też wiele pomieszczeń poświęconych poszczególnym bóstwom oraz dżet, antropomorficzna kolumna interpretowana jako kręgosłup Ozyrysa. Granitowe posągi przedstawiają faraonów Ramzesa II i Setiego I, boga Amona oraz dwie boginie.
Kolejna świątynia Ozyrysa położona była na północny wschód od świątyni Ramzesa II. Identyfikacja obiektu nie jest pewna – prawdopodobnie była to najstarsza świątynia Ozyrysa na terenie Abydos. Zachowały się z niej tylko nieliczne pozostałości, w tym portyk z wapienia oraz fragmenty murów ochronnych. Obszar ten znany jest dziś pod nazwą Kom el-Sultan. Odkryto tu także cenotafy.
Także w świątyni Ramzesa II odkryto tablicę z imionami faraonów. Przechowywana jest ona obecnie w British Museum.
Nekropolie – Umm al-Kaab i Shunet el-Zabib
Abydos znane było nie tylko jako ośrodek kultowy i pielgrzymkowy, ale także jako miejsce pochówku wielu Egipcjan. Najstarsza nekropola, powstała w okresie II dynastii (2770-2649 p.n.e.), nie była jeszcze związana z kultem Ozyrysa. Znana jest ona pod arabską nazwą Shutet el-Zabib (Shunet el-Zebib), tj. “magazyn rodzynek”. Tworzą ją dwie duże struktury zbudowane z niewypalanej cegły, z masywnymi ścianami.
Jedna z głównych nekropolii w Abydos, gdzie znajdowały się cenotafy faraonów i ich rodzinz okresu I i II dunastii, znajduje się na pustyni, w pewnym oddaleniu od miasta. Nosi ona nazwę Umm al-Kaab (Umm el-Ga’aab, Umm el-Qa’ab), co znaczy w języku arabskim “matka garnków”. Wiąże się to ze znaczną liczbą naczyń ceramicznych występujących na powierzchni ziemi – nie są to przy tym kanopy (naczynia na wnętrzności zmarłych), ale zwyczajne naczynia związane z ofiarami przy grobach. Na południe od tego obszaru odnaleziono cenotafy władców z okresu Średniego Państwa i Nowego Państwa.
Stele z Abydos
Na terenie miasta odnaleziono dwie stele. Pierwszą z nich stworzono za panowania faraona Neferhotepa I (prawdopodobnie ok. 1705-1694 p.n.e.). Drugą kazał wznieść faraon Totmes I (Tutmozis, ok. 1504-1492 p.n.e.). Jej celem było uczczenie Ozyrysa poprzez ofiarowanie jego świątyni podarunków.
Świątynia Totmesa III
Do nowszych znalezisk archeologicznych na terenie miasta należy świątynia Totmesa III (Tutmozisa), panującego w latach 1479-1425 p.n.e. Znajduje się ona na południowy zachód od okręgu kultowego Ozyrysa w północnej części miasta. Totmes III wzniósł świątynię na część Ozyrysa, nakazał też stworzenie dużych rozmiarów posągu bóstwa.
Świątynia Senusereta III
W południowej części miasta faraon Senuseret III (Sezostris) wybudował świątynię wraz z systemem nawadniającym. Dostarczana kanałami woda służyła do przeprowadzania rytuałów pogrzebowych. W świątyni wybudowano salę z cenotafem, wiele korytarzy oraz salę, w której znajdował się właściwy sarkofag. Wykonane z czerwonego granitu kanopy były zamaskowane. Zbudowana z wapienia świątynia posiadała pylony. Do dziś zachowała się fragmentarycznie – widoczne są pozostałości kolumnad, sal kultowych i dziedzińców. W Abydos znajduje się także ogromny, wykuty w skale grobowiec Senusereta III.
Piramida Ahmose I
W Abydos znajduje się także piramida, prawdopodobnie faraona Ahomse I, który panował w latach ok. 1550-1525 p.n.e. Faraon ten wyparł z Egiptu Hyksosów i przeprowadził reorganizację państwa. Obiekt jest słabo zachowany, nie jest też pewne, czy stanowił rzeczywiste miejsce pochówku faraona, czy też zawierał tylko cenotaf. Z obiektem powiązany jest zespół grobowy Tetiszeri, babki Ahmose I, prawdopodobnie obiekt komemoracyjny.
Wyrocznia Besa w Abydos
W czasach ptolemejskich Abydos podupadło, zmieniając się stopniowo w mało znaczącą wioskę. Jeszcze w IV wieku n.e. miejscowość wzmiankuje jednak pogański historyk rzymski Ammianus Marcellinus (który osobiście zwiedził Egipt). Wiemy stąd, że około 360 roku n.e. znajdowało się w Abydos sanktuarium egipskiego boga Besa z wyrocznią. Bes był przy tym bóstwem ludowym, czczonym głównie w domach – fakt, że miał własną wyrocznię pod koniec istnienia religii egipskiej jest więc raczej zaskakujący.