Absyda

Apsyda

Absyda, także apsyda (nazwy równorzędne) – w architekturze: pomieszczenie dostawione do bryły budynku, najczęściej na rzucie półkola, także na rzucie półelipsy, podkowy, trójliścia, trapezu lub wieloboku.

Termin ten występuje zwłaszcza w architekturze sakralnej: określa się w ten sposób pomieszczenie na takim rzucie, które zamyka prezbiterium, nawę główną kościoła, niekiedy także nawy poboczne, oba ramiona transeptu lub westwerk. Często apsydy przykryte są półkopułą. W związku z faktem, że kościoły są często orientowane, apsydy zamykające prezbiterium skierowane są najczęściej na wschód – w apsydzie mieści się więc ołtarz główny kościoła. Sprawia to, że apsyda staje się najważniejszym miejscem świątyni, na którym skupia się wzrok wiernych: w związku z tym faktem apsydy mają często bogaty wystrój architektoniczny, malarski i rzeźbiarski.

Apsyda czy absyda. Etymologia

Etymologia: w języku greckim słowo ἀψίς, apsis to “łuk”, “sklepienie”, “pętla”, “krąg”. Jest to jońska (także eolska i dorycka) forma tego słowa, forma attycka (klasyczna) otrzymuje bowiem przydech mocny – ἁψίς, hapsis. Grecki rzeczownik pochodzi od czasownika ἅπτω, hapto – “związać”, “uwiązać”, “połączyć”, “dotknąć”, “stykać się”. Z greki słowo to przeszło do łaciny, w której częste są alternacje b i p przed s – stąd występują w niej dwa słowa, równorzędnie apsis i absis (podobnie jak wymiana b i p w słowach “transkrypcja” i “transkrybować”), o dopełniaczach apsidis i absidis oraz mianowniku liczny mnogiej apsides i absides.

Polska forma słowa nie pochodzi jednak bezpośrednio z łaciny, ale z języka francuskiego, w którym także występują dwie formy wyrazu, apside i abside. Słowa francuskie nie pochodzą natomiast bezpośrednio z łaciny klasycznej, ale z łaciny średniowiecznej, w której wyraz ten występuje w formach apsida i absida, pochodzenia dopełniaczowego. Równorzędność polskich form “apsyda” i “absyda” jest więc tradycją językową odziedziczoną po kilku różnych językach.

Termin architektoniczny. Apsydiola

Absyda ma szerokość równą lub mniejszą wysokości i szerokości prezbiterium i naw, które zamyka. Może być wtopiona w bryłę budynku lub wyraźnie wyodrębniona od niej.

Absydy pojawiły się już w architekturze starożytnego Rzymu, w której stosowano je w świątyniach i bazylikach. Z architektury rzymskiej przejęła je chrześcijańska architektura sakralna – w absydach umieszczano ołtarze. Początkowo absydy prezbiterium kierowane były ku zachodowi, dopiero od V wieku n.e. ku wschodowi.

Niewielka absyda przystawiona do absydy głównej lub do obejścia to apsydiola (bardzo rzadko spotyka się formę “absydiola”). Niekiedy apsydiole tworzyły wianuszek wokół apsydy głównej. Bogatymi systemami absyd charakteryzują się zwłaszcza architektura nubijska i koptyjska oraz architektura romańska.

W architekturze romańskiej apsydy były półkoliste. Wieloboczne zamknięcia naw, także określane jako apsydy, pojawiły się w architekturze gotyckiej. W późniejszej architekturze sakralnej stały się rzadsze.

W astronomii

W astronomii apsyda to jeden z dwóch punktów skrajnych orbity eliptycznej. Porównaj osobny artykuł: Linia apsyd.