Absolut a literatura

Absolut a literatura – Absolut jako pojęcie filozoficzne oznacza byt konieczny, bezwzględny, nieograniczony, często stanowiąc odpowiednik Boga w terminologii religijnej. Filozofię absolutu rozwijał już Platon, sam termin rozpowszechnił się jednak dopiero w XVIII wieku. W literaturze i sztuce pojęcie absolutu odgrywało dużą rolę głównie w okresie romantyzmu. Wiązało się to ze znacznym wpływem filozofii Hegla na kulturę romantyczną – w myśli heglowskiej pojęcie absolutu ma kluczowe znaczenie (zobacz więcej: absolut – filozofia nowożytna). Poezja stanowiła dla romantyków łącznik pomiędzy światem zmysłowym a Absolutem.

Absolut a literatura romantyzmu

Koncepcja poezji jako formy estetycznego ujęcia Absolutu była podzielana przez wielu romantyków, w tym przez najważniejszych poetów romantyzmu polskiego. Dla romantyków poezja łączy świat zjawisk ze światem ponadzmysłowym, stanowi “drogę do Absolutu” – koncepcja ta wywodzi się bezpośrednio z filozofii literatury obecnej w Fenomenologii Ducha Hegla. Dla Hegla poezja, podobnie jak religia, była pewnym stadium historycznym rozwoju Ducha w jego samorozwoju, przy czym samorozwój ten stanowi drogę do Absolutu. Poezja jest mniej istotna, niż myślenie filozoficzne, wielka sztuka (w tym zwłaszcza tragedia grecka) jest jednak przystępnym środkiem, za pomocą którego do Absolutu zbliżyć może się zwykły człowiek, niezdolny do pogłębionego myślenia filozoficznego. Podobne idee wyrażali także inni idealiści niemieccy, w tym Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling. Koncepcje filozoficzne Hegla w romantycznej teorii literatury rozwijał przede wszystkim angielski poeta Samuel Taylor Coleridge. W poglądach Coleridge’a Absolut utożsamiany jest z naturą. Koncepcja ta dominowała w literaturze romantyzmu angielskiego i amerykańskiego. Zobacz też: duch języka.

Romantyczna koncepcja związku między literaturą a absolutem krytykowana była zwłaszcza na początku XX wieku, w obrębie amerykańskiego nurtu w krytyce literackiej znanego jako nowy humanizm (New Humanism). Wiązało się to z faktem, że koncepcje romantyczne były nadal bardzo żywe w literaturze amerykańskiej drugiej połowy XIX wieku, kiedy romantyzm europejski wygasł – w obrębie neoidealizmu amerykańskiego (Ralph Waldo Emerson, Henry David Thoreau) oraz pod wpływem neoheglizmu brytyjskiego filozofa F.H. Bradleya. Przedstawiciele nowego humanizmu (w tym Irving Babbit i Paul Elmer More) nawoływali do odrzucenia pojęć idealizmu i transcendentalizmu w teorii literatury, których rozumienie związku poezji z Absolutem u Coleridge’a było najbardziej wyrazistym przykładem. Miało to służyć przywróceniu rygoru formalnego, powściągliwości i jasności w dziełach literackich, a także odnowieniu wartości moralnych w literaturze. Antyromantyzm Babbita ma przede wszystkim charakter neoklasycystyczny, stanowi jednak również zapowiedź modernizmu amerykańskiego i typowego dla awangardy XX wieku podkreślenia roli formy dzieła literackiego. Ostrym potępieniem romantycznej koncepcji związku literatury z Absolutem jest zwłaszcza książka Paula Elmera More’a The Demon of the Absolute (1928).

Krytyczne podejście do kultu Absolutu w literaturze romantycznej widoczne jest także w filozofii drugiej połowy XX wieku. Francuski filozof Jacques Derrida, główny przedstawiciel dekonstrukcjonizmu, krytykował tradycję myśli zachodniej za logocentryzm. Przez logocentryzm rozumie się natomiast właśnie istnienie Absolutu czy też Logosu – bytu, który przekracza granice języka i poznania. Postmodernistyczna dekonstrukcja zwalcza więc w istocie przede wszystkim romantyczną koncepcję kultury.

Włoski pisarz i kulturoznawca Robert Calasso stworzył termin “literatura absolutna”. Nie oznacza on poezji abstrakcyjnej czy też tzw. poezji czystej, ale twórczość literacką, która opisuje poszukiwanie Absolutu. W literaturze europejskiej poszukiwania Absolutu miały być charakterystyczne według Calassa dla XIX wieku, od początków romantyzmu niemieckiego aż po dojrzały symbolizm francuski. Koncepcję literatury absolutnej przedstawia książka Literatura i bogowie (La letteratura e gli dèi, 2001).