Abrewiatura (abrewiacja, abrewiura)

Abrewiatura, także abrewiacja, rzadziej abrewiura – w znaczeniu ogólnym skrócony zapis najczęściej powtarzających się słów, zwłaszcza wyrównujący długość wierszy. W grafice starożytnej i średniowiecznej abrewiatury tworzyły rozbudowany system skrótów. W muzyce specyficzne skróty stosowane w notacji muzycznej, a także ozdobniki. Abrewiaturami mogą być zastępujące słowa lub frazy pojedyncze znaki pisarskie, którym przypisuje się stałe znaczenie (np. %, $, §, #, †, ‡, ©, ®) oraz skróty słów i fraz (takie jak cdn., np., itp.).

We wszystkich przypadkach celem jest zaoszczędzenie czasu piszącego, oszczędność materiałów pisarskich, a często także poprawa prezentacji graficznej tekstu (wyrównanie długości wierszy, nadanie kolumnom jednolitej postaci). Abrewiatury stosuje się w obrębie nie tylko typowych tekstów, ale także zbliżonych form zapisu, takich jak zapis nutowy i zapis stenograficzny. Podobne funkcje pełniły ligatury.

W innych językach: angielskie abbreviation (abbreviations), francuskie emploi d’abréviations; niemieckie Abbreviatur. Takie propozycje przekładowe podaje Słownik terminów literackich pod redakcją Janusza Sławińskiego, w zależności od kontekstu i znaczenia terminu spotkać się można jednak z bardzo różnorodną terminologią obcojęzyczną. Zobacz też: akronimy.

Etymologia: średnowiecznołacińskie abbreviatura – “skrócenie (zapisu)” i z łacińskiego abreviatio – “skrócenie”, “zmniejszenie”. Od klasycznego przymiotnika łacińskiego brevis, breve – “krótki”.

Abrewiatury starożytne

Skróty tego rodzaju najbardziej rozpowszechnione były w średniowieczu. Abrewiacje znane są jednak już od czasów rzymskich, od III wieku p.n.e. Najbardziej rozpowszechnionymi w inskrypcjach rzymskich (głównie na kamieniu i metalu) podstawowymi typami abrewiatury są kontrakcja oraz suspensja.

Suspensja to zastępowanie wyrazu jego pierwszą literą, względnie grupą liter, w pierwszym przypadku przykładem może być a.D. – anno Domini (“roku pańskiego”), w drugim aut. – autem (“natomiast”). Także już w starożytności powstały pierwsze systemy stenografii, radykalny system skrótów umożliwiający szybki zapis mowy. Najbardziej znanym takim systemem są noty tyrońskie, które opracował wyzwoleniec Cycerona i jego sekretarz Marcus Tullius Tiro. Innym takim systemem były notae iuris, system skonwencjonalizowanego zapisu najczęściej powtarzających się wyrazów stosowany w tekstach prawniczych. Notae iuris powstały prawdopodobnie w II wieku n.e. W 483 roku cesarz wschodniorzymski Teodozjusz II zabronił jednak ich używania ze względu na pojawiające się błędy i niejasności oraz nadmierną złożoność systemu.

Abrewiatury średniowieczne

Idee starożytne stały się źródłem rozbudowanych systemów abrewiatur, które stosowane były w średniowieczu. Wczesnośredniowieczne szkoły pisarskie używały bardzo zróżnicowanych własnych systemów skracania. Próby ujednolicenia (w tym także redukcji ilości abrewiacji) przyniosły dopiero czasy karolińskie, kiedy to miała miejsce szeroka reforma systemu edukacji, obejmująca wiele aspektów kultury (tzw. renesans karoliński). System karoliński stosowany był szeroko aż do XIII wieku. W wieku XIV i XV system karoliński ulega rozkładowi ze względu na większe rozpowszechnienie się kultury piśmienniczej. Liczba stosowanych abrewiatur znacznie się zwiększyła, co bardzo utrudniło lekturę tekstu. Widoczne było to zwłaszcza w piśmiennictwie filozoficznym i prawniczym. W ogóle zresztą stosowane w średniowieczu system abrewiatur były bardzo zróżnicowane w zależności od położenia geograficznego, okresu historycznego, rodzaju i treści tekstu, czy też środowiska, w którym tekst ten powstał.

Humanizm renesansowy przyniósł znaczną redukcję liczby abrewiacji oraz ich uproszczenie, co stanowiło w pewnej mierze powrót do systemu karolińskiego. Ograniczenie liczny abrewiacji umożliwił (a wręcz wymusił) sam wynalazek druku, znacznie miało jednak także klasycyzujące dążenie do prostoty humanistów i drukarzy renesansu.

Abrewiatura: Przykłady i rodzaje (suspensja i kontrakcja)

Abrewiatury podzielić można na dwa zasadnicze typy: jest to suspensja oraz kontrakcja. Ponadto istniała możliwość stosowania znaków umownych, którym przypisywano stałe znaczenie i które mogły zastępować całe słowa. Poza kulturą zachodnią, w cyrylicy, do budowania abrewiatur stosowano często osobną literę tytło.

Suspensja jest starszym typem abrewiacji, polegającym na zastąpieniu wyrazu jego pierwszą literą lub początkowymi literami (abbreviatio per suspensionem – “skrót przez cięcie”). Obecny jest szeroko w inskrypcjach rzymskich, szczególnie w zapisie imion rzymskich (praenomen), np. M. – Marcus, Q. – Quintus, Ti. – Tiberius, Ser. – Servius, gdzie skróty miały określony, stały charakter. W języku polskim przykładem abrewiacji powstałej przez odcięcie wyrazu może być skrót inż. – inżynier. Pojedyncze litery używane w abrewiacji metodą suspensji określano w średniowieczu jako siglum (w liczbie mnogiej sigla). Niekiedy litery uzupełniano znakami dodatkowymi, precyzującymi znaczenie skrótu.

Bardziej rozpowszechnioną metodą tworzenia abrewiatur była kontrakcja (abbreviatio per contractionem – “skrót przez ściągnięcie”). Polegała ona na opuszczeniu środkowej części słowa, przy czym pozostawiano albo tylko jego początek i koniec (kontrakcja czysta), albo pozostawiano też kilka liter ze środka wyrazu (kontrakcja mieszana). Przykładem abrewiatury powstałej przez ściągnięcie wyrazu może być polski skrót dr – doktor. Abrewiatury z zastosowaniem kontrakcji są przeważnie bardziej czytelne, niż te z zastosowaniem suspensji, także dlatego, że istnieje przy nich możliwość uwidocznienia fleksji łacińskiej.

Przykłady kontrakcji występują już w najstarszych rękopisach Biblii. Są to przede wszystkim nomina sacra, “imiona święte”, jak np. DS (Deus – Bóg), IHS (Iesus – Jezus), XPS (Christus – Chrystus). W dwóch ostatnich przykładach uwidacznia się wpływ pisowni greckiej (łacińska litera H ma kształt zbliżony do greckiej dużej litery eta, zaś P ma kształt zbliżony do dużej rho).

Abrewiatura: Muzyka

W terminologii muzycznej termin “abrewiatura” ma dwa znaczenia. Określa się tak skróty stosowane w notacji muzycznej, np. znaki repetycji. Służą one skróceniu zapisu nutowego. Ponadto terminem tym określa się też ozdobniki muzyczne.

Źródła:

• Encyklopedia wiedzy o książce.
• Leonard Cichocki, Tomasz Pawlicki, Iwona Ruczka, Poligraficzny słownik terminologiczny, Polska Izba Druku, 1999.