Abolicjonizm

Abolicjonizm, także ruch abolicjonistyczny – ruch społeczny, ideologiczny i polityczny, którego celem było początkowo zniesienie handlu niewolnikami, a następnie całkowite zniesienie niewolnictwa. Występował w XVIII i XIX wieku w kulturze Europy i obu Ameryk (zwłaszcza Stany Zjednoczone i Brazylia).

Etymologia: z języka łacińskiego, abolitio, gen. abolitionis – “zniesienie”, “umorzenie”. Termin “abolicjonizm” miewa także inne znaczenia, odnosząc się np. do sporu między zwolennikami utrzymania kary śmierci (retencjonistami) i zwolennikami jej zniesienia (abolicjonistami).

Abolicjonizm w XVIII wieku

Szerszej zakrojoną działalność na rzecz zniesienia niewolnictwa rozpoczęli kwakrzy (Towarzystwo Przyjaciół) w koloniach brytyjskich w Ameryce Północnej. W 1688 roku członkowie tej grupy religijnej wystosowali w Germantown protest przeciwko niewolnictwu (Germantown Quaker Petition Against Slavery).

W XVIII wieku ruchy abolicjonistyczne otrzymały podbudowę ideologiczną i filozoficzną w filozofii oświeceniowej. Nowe nurty filozoficzne przyjęły się zwłaszcza w Nowej Anglii i innych koloniach północnych, gdzie niewolnictwo było rzadsze, niż w koloniach południowych, w których rozwinęły się oparte na pracy niewolniczej plantacje bawełny. W drugiej połowie XVIII wieku powstawać zaczęły pierwsze towarzystwa abolicjonistyczne, tak w Wielkiej Brytanii (1753), jak i w jej koloniach amerykańskich (1775). Założone w 1775 roku Society for the Relief of Free Negroes Unlawfully Held in Bondag, znane szerszej jako Pennsylvania Abolition Society (Towarzystwo za Zniesieniem Niewolnictwa w Pensylwanii) składało się przede wszystkim z pensylwańskich kwakrów, a jego przewodniczącym był przez pewien czas Benjamin Franklin. Działało ono jako społeczna organizacja filantropijna. W 1788 roku powstało pierwsze towarzystwo abolicjonistyczne we Francji. Z inicjatywy abolicjonistów powstawały także kolonie dla wyzwolonych i zbiegłych niewolników, zakładane w Afryce – wpierw Freetown w Sierra Leone, założone przez abolicjonistów brytyjskich (1787), a następnie Liberia.

Konstytucja Stanów Zjednoczonych, ogłoszona w 1787 roku, nie zniosła niewolnictwa. Stworzyła jednak możliwości prawne ograniczenia niewolnictwa w północnych Stanach USA, pozwalając na jego zniesienie przez legislatury poszczególnych stanów. Większość stanów Północy zniosła niewolnictwo do końca XVIII wieku (jako pierwsza Pensylwania już w 1780 roku, w Vermoncie, który nie był jeszcze stanem, niewolnictwo zniesiono w 1777 roku). Konstytucja Stanów Zjednoczonych wniosła także zakaz sprowadzania niewolników do kraju, który obowiązywać miał przez 20 lat – był on jednak szeroko łamany.

Abolicjoniści w XIX wieku

Na ruch abolicjonistyczny w Ameryce i Wielkiej Brytanii na początku XIX wieku znaczny wpływ wywarła rewolucja haitańska, w której czarnoskóra ludność francuskiej kolonii na Haiti (Saint-Domingue, Santo Domingi) zwycięsko walczyła o niepodległość kraju i zniesienie niewolnictwa. W 1804 roku na Haiti proklamowano niepodległe państwo – w walkach o wyzwolenie niewolników czynny udział wzięło wielu Polaków.

Na początku XIX wieku główną rolę w ograniczeniu zjawiska niewolnictwa odgrywał abolicjonizm brytyjski oraz Wielka Brytania jako państwo. W 1807 roku uchwalono zakaz udziału obywateli brytyjskich w handlu niewolnikami. W 1833 roku zniesiono niewolnictwo w koloniach brytyjskich (Akt zniesienie niewolnictwa). W 1865 roku działania rządu Wielkiej Brytanii doprowadziły do likwidacji transatlantyckiego handlu niewolnikami. Spośród wyzwoleńców i innych czarnych nie będących niewolnikami w działalności na rzecz zniesienia niewolnictwa wyróżnili się Frederick Douglass i William Wells Brown. W 1848 roku niewolnictwo w swoich koloniach zniosła także Francja.

Najbardziej znanym abolicjonistą był zapewne William Lloyd Garrison, który założył działające w latach 1833–1870 American Anti-Slavery Society (Amerykańskie Towarzystwo Abolicjonistyczne). Wielu czołowych abolicjonistów stanowili duchowni, jak Theodore Parker i Theodore Dwight Weld. Było wśród nich także wielu ludzi pióra, jak John Greenleaf Whittier, James Russell Lowell, Lydia Maria Child, Henry David Thoreau.

Od połowy XIX wieku abolicjonizm zyskiwał coraz szersze poparcie także w stanach amerykańskiego Południa. Ruch na rzecz zniesienia niewolnictwa spotkał się jednak z szerokim sprzeciwem ludności Południa, gdzie warstwa zamożnych plantatorów i hodowców stanowiła większość właścicieli niewolników. Doprowadziło to do ostrych sporów politycznych w kraju, które stały się jedną z głównych przyczyn wybuchu wojny secesyjnej. Narastały one zwłaszcza w czasie prezydentury Jamesa Buchanana (1857-1861), który krytykował ruch abolicjonistyczny i nie podjął żadnych działań na rzecz zniesienia niewolnictwa.

W 1859 roku John Brown (1800-1859), radykalny przedstawiciel abolicjonizmu, na czele uzbrojonego oddziału zaatakował arsenał w Harpers Ferry w stanie Wirginia. Akcja ta miała na celu wywołanie szeroko zakrojonego powstania mającego na celu wyzwolenie niewolników. Odniosła początkowo sukces, wbrew nadziejom Johna Browna niewolnicy nie przystąpili jednak do buntu – wkrótce został on pojmany i skazany na karę śmierci. Wydarzenia te przyczyniły się do zaognienia relacji między stanami Północy i Południa, stanowiąc jedną z przyczyn wybuchu wojny secesyjnej.

Wojna secesyjna, tocząca się w latach 1861-1865, ostatecznie rozstrzygnęła kwestię niewolnictwa w Stanach Zjednoczonych. Niewolnictwo zniosła XIII poprawka do Konstytucji Stanów Zjednoczonych, nie tylko znosząca niewolnictwo, ale też przyznająca byłym niewolnikom pełne prawa obywatelskie. Nie oznaczało to jednak końca walki o ich równouprawnienie – w praktyce prawa obywatelskie ludności czarnoskórej, w tym prawo głosu, były silnie ograniczone. Kwestię tę rozwiązano dopiero w latach 60. XX wieku. Sam abolicjonizm XIX i XX wieku nie zawsze oznaczał też walkę o równe prawa ludzi wszystkich ras, zazwyczaj obecne były także w nim stereotypy rasistowskie typowe dla epoki. Przeciwnicy abolicjonizmu zwalczali ten ruch obawiając się często właśnie integracji ludności białej i czarnej, nazywając obraźliwie abolicjonistów “amalgacjonistami” (por. amalgamacja kulturowa). Obawy tego rodzaju nie były jednak obce także samym abolicjonistom – niektórzy z nich postulowali przesiedlenie niewolników z powrotem do Afryki.

Abolicjonizm w Brazylii i innych krajach Ameryki Łacińskiej

Inne kraje Ameryki Łacińskiej, które uzyskały niepodległość od Hiszpanii na początku XIX wieku, same zniosły niewolnictwo. Należały do nic Chile (1823), Meksyk (1829), Boliwia (1831), Urugwaj (1842), Ekwador (1851), Peru i Wenezuela (1854). Jedynie na Kubie, która pozostawała kolonią hiszpańską, rząd Hiszpanii zniósł je dopiero w 1887 roku. Odmienna sytuacja wystąpiła w byłej kolonii portugalskiej, Brazylii, gdzie niewolnictwo odgrywało znacznie większą rolę gospodarczą ze względu na plantacje trzciny cukrowej. Abolicjonizm w Brazylii rozwijał się szybko dopiero od połowy XIX wieku. W Cesarstwie Brazylii stanowił on przy tym element ruchu intelektualnego na rzecz szerszych reform politycznych i społecznych. W 1880 roku założono Brazylijskie Stowarzyszenie do Walki z Niewolnictwem. Działalność abolicjonistów przyczyniła się do zniesienia niewolnictwa przez parlament brazylijski, co nastąpiło dopiero w 1888 roku.

Nie oznaczało to jednak ostatecznego końca z niewolnictwem i handlem niewolnikami, zwłaszcza w krajach arabskich – w niektórych z nich niewolnictwo zniesiono dopiero w połowie XX wieku, istnieją też takie (zwłaszcza Mauretania) gdzie w praktyce funkcjonuje ono także dzisiaj.