Abadan
Abadan, dawniej pisane także Abbadan – miasto położone w Iranie, na terenie ostanu (prowincji) Chuzestan. Liczba mieszkańców, według szacunków na 2005 rok, wynosi około 350000. Dane w różnych źródłach, obejmujące tak miasto właściwe, jak i aglomeracje, wahają się jednak znacznie – od około 250000, do około 650000. Abadan to ośrodek przemysłu naftowego z wielką rafinerią ropy naftowej oraz powiązanymi fabrykami tworzyw sztucznych i sody kaustycznej. Miasto to także duży port naftowy nad rzeką Szatt al-Arab (wspólne ujście Eufratu i Tygrysu do Zatoki Perskiej). Do portu naftowego w Abadanie prowadzą ropociągi z głównych pól naftowych Iranu.
Obecnie miasto znane jest z jednej z największych rafinerii na świecie (przez pewien czas była to nawet największa rafineria ropy naftowej) i stanowi jedną z największych metropolii i ośrodków przemysłowych całego Iranu. Aż do odkrycia ropy naftowej na początku XX wieku był jednak miasteczkiem niewielkim, niepozbawionym jednak znaczenia. Ze względu na położenie miał bowiem duże znaczenie militarne i strategiczne, znany był także ze świętych kaplic i klasztorów sufitów, islamskich mistyków.
Wielkim ośrodkiem miejskim stał się w XX wieku. Jego rozwojem przez całe ostatnie stulecie kierowały dwa wielkie przedsiębiorstwa związane z wydobyciem ropy naftowej, wpierw Anglo-Persian Oil Company (APOC), następnie, po nacjonalizacji irańskiego przemysłu naftowego, National Iranian Oil Company (NIOC). Stąd Abadan określany jest angielskim terminem “company town”: stanowi miejscowość, w której znaczna część mieszkańców pracuje w jednej firmie, w jednym sektorze gospodarki, wybudowaną specjalnie dla jednego przedsiębiorstwa.
Miasto znane jest także jako zarzewie konfliktu Iranu i Iraku, wojny iracko-irańskiej. Przyczyną konfliktu było nie tylko bogactwo związane z wydobyciem ropy, ale także fakt, że Abadan, obok Persów i innych ludów Iranu, zamieszkuje także znaczna mniejszość arabska.
Abadan: Położenie geograficzne, warunki naturalne
Abadan położony jest na niewielkiej wyspie na wybrzeżu Iranu, u ujścia rzeki Szatt Al-Arab do Zatoki Perskiej. Wyspę tworzą także odnogi rzeki Karun, z których jedna uchodzi do Szatt Al-Arab, a druga bezpośrednio do Zatoki Perskiej. Stolicą południowo-zachodniego ostanu Chuzestan, na którego terenie leży, jest jednak znacznie większy Ahwaz, położony bardziej w głębi lądu. Abadan nie leży bezpośrednio nad Zatoką Perską, ale 40 kilometrów na północ od niej.
Wyspa, na której leży Abadan, nosi tę samą nazwę, co miasto. Nie jest to wyspa pochodzenia naturalnego, powstała przez połączenie Szatt al-Arab i innych okolicznych rzek siecią kanałów. Jedynie południowe części powstały w sposób naturalny, jako osady rzeczne – także one są jednak przy tym dość młode, powstały po 1800 roku. Jest dość wąska, ale przy tym długa (około 70 kilometrów długości) – zabudowania miejskie, a także granice administracyjne Abadanu, obejmują jednak tylko jej północną połowę, położoną w dość znacznym oddaleniu od otwartego morza. Na całej swojej długości wyspa sąsiaduje z Irakiem, bardzo blisko Abadanu położone jest wielkie irackie miasto Basra. Szerokość wyspy zależna jest nie tylko od ilości wody w rzece, ale także od przypływów i odpływów morza – w najbardziej wąskim miejscu wynosi około 4 kilometrów, w najszerszym około 20 kilometrów.
W przeszłości wyspę, na której leży Abadan pokrywały typowe dla regionu słone mokradła porośnięte trzciną. Obecnie wyspa jest w dużej mierze zabudowana, zwłaszcza w północnej części. Także dzisiaj gleba jest tu silnie zasolona. Wyspa nie nadaje się do szerszego użytku rolniczego, choć uprawiane są na niej daktyle i henna.
Z Abadanem graniczy bezpośrednio (część położona jest na tej samej wyspie) portowe miasto Chorramszahr (dawniej pod nazwą Mohamerrahr). Stanowi ono część aglomeracji Abadanu, jest od niego jednak tylko nieznacznie mniejsze.
Abadan: Pochodzenie nazwy miasta
Etymologia nazwy “Abadan” nie jest jasna. Według najczęściej występującej teorii, nazwa miasta pochodzi z języka arabskiego – od słowa abbad, “czciciele”. W przeszłości zresztą częsta była, także w Polsce, pisownia nazwy miasta typu arabskiego: Abbadan. Etymologia taka jest o tyle prawdopodobna, że na wyspie istnieje wiele świętych miejsc mistycyzmu islamskiego (sufizmu). Inna teoria ma charakter mitu założycielskiego – Abadan miał założyć u początków ery islamskiej niejaki Abbad.
Językoznawcy irańscy uważają, że nazwa miasta pochodzi z języka perskiego, od rdzeni ab – “woda” i pa – “strzec”. Ma więc ona oznaczać “garnizon strzegący wybrzeża”.
Abadan: Historia i współczesność miasta
Abadan w starożytności i średniowieczu
W 767 roku święty sufizmu Abdul Wahid bin Zayd założył na wyspie Abadan suficki ośrodek religijny – chanaka, rodzaj klasztoru – wraz z medresą, szkołą religijną. Były to pierwsze tego typu instytucje na terenie Persji. Sufizm przenikał w okolice Abadanu z pobliskiej Basry. Abadan miał pozostawać ważnym ośrodkiem sufizmu aż do 874 roku, kiedy to chanaka została zniszczona. Pomimo, że zniszczeniu uległ główny klasztor, istniały wciąż na wyspie kaplice i pomniejsze klasztory, ściągające bardzo wielu pielgrzymów. Pierwsze wzmianki o samym mieście Abadan znajdują się w dziełach muzułmańskich geografów z połowy IX wieku.
Średniowieczny Abadan był dużym ośrodkiem portowym, a także znacznym centrum produkcji statków i słomianych mat oraz handlu solą. Pod koniec średniowiecza miasto bardzo podupadło, kurcząc się do rozmiarów wioski – stan ten miał utrzymać się aż do XX wieku. Wiązało się to prawdopodobnie ze zmianami położenia linii brzegowej, położonej, ze względu na narastanie osadów rzecznych, coraz to dalej na południe od miasta. Czynnikiem była też konkurencja innych miast portowych, do których należały Basra i Mohammara (Mohamerrah, obecnie Chorramszachr).
Panowanie tureckie
Po 1546 roku rejon ujścia Szatt al-Arab znalazł się pod kontrolą Imperium Ottomańskiego, skonfliktowanego z Persją, zwłaszcza za panowania potężnej perskiej dynastii Safawidów. Główną turecką bazą morską w rejonie Zatoki Perskiej była pobliska Basra – zapewniała ona Turkom silną pozycję w regionie. Konflikty z Persją przypadają przede wszystkim na lata 1600-1639. 17 maja 1639 Persja i Imperium Ottomańskie zawarły Traktat w Zohab (Zuhab), znany też jako traktat w Kasr-e Szirin (Kasr-ı Şirin, Qasr-e Shirin), który potwierdził panowanie tureckie nad Mezopotamią. Ujście Szatt al-Arab, włącznie z Abadanem, pozostawało tureckie aż do 1848 roku.
Abadan pod władzą Persji
W 1848 roku Turcy zrzekli się Abadanu i okolicznych miejscowości na rzecz modernizującej się w tym okresie Persji. Doszło do tego pod naciskiem mocarstw europejskich, Wielkiej Brytanii i Rosji, pomimo faktu, że ludność miasta była w większości arabska. Wielka Brytania, działając przez swojego rezydenta w Basrze, wywierała coraz większy wpływ na życie regionu. Przebieg granicy potwierdzono znów w 1913 roku oraz w 1937 roku (kiedy to Irak był już niepodległym, choć uzależnionym od Wielkiej Brytanii państwem). Porozumienie co do przebiegu granicy – na środku rzeki Szatt al-Arab – Irak i Iran zawarły także w 1975 roku.
Na początku XX wieku Abadan pozostawał ciągle niewielkim, pozbawionym znaczenia miasteczkiem. Całą wyspę, na której leży, zamieszkiwali głównie Arabowie z plemienia Bani-Kaab (Banu Ka’b). Pokryta była ona luźną siecią osad, których ludność zajmowała się głównie uprawą palmy daktylowej. W 1900 roku wyspa miała 24 tysiące mieszkańców.
Rozwój produkcji ropy naftowej i boom gospodarczy
Przełom przyniosło odkrycie ropy naftowej w okolicach miasta. W 1901 roku, gdy w Persji panował szach Mozaffar ad-Din Szah Kadżar, Brytyjczyk William Knox D’Arcy otrzymał koncesję na wydobycie ropy naftowej (tzw. D’Arcy Concession). W 1908 odkryto wielkie złoża tego surowca, w 1909 powstało przedsiębiorstwo Anglo-Persian Oil Company (APOC), które miało odtąd wywierać determinujący wpływ na rozwój Abadanu. W życiu miasta rozpoczęła się era boomu gospodarczego.
Położenie geograficzne Abadanu sprawiało, że nadawał się on doskonale na miejsce budowy rafinerii ropy naftowej. Anglo-Persian Oil Company nabyła od lokalnego szejka terytorium o powierzchni jednej mili kwadratowej, następnie powiększone do pięciu mil kwadratowych. Rafinerię w Abadanie, o początkowej mocy przerobowej 120 000 ton ropy rocznie, otworzono w 1912 roku.
Rafineria miała duże znaczenie w czasie I wojny światowej, kiedy to pokrywała znaczną część zapotrzebowania w wyroby naftowe brytyjskiej marynarki wojennej. W czasie wojny znacznie ją rozbudowano, wielkość rocznej produkcji przekroczyła milion ton. Chociaż w latach 30. rafineria była już w dużej mierze przestarzała technologicznie, roczna produkcja przekroczyła 5 milionów ton. Od 1935 roku Anglo-Persian Oil Company występowała, w związku ze zmianą nazwy Persji na Iran, pod nową nazwą – Anglo-Iranian Oil Company (AIOC). Znacznie rozbudowano ją w czasie II wojny światowej – roczna produkcja osiągnęła poziom 17 milionów ton. W latach 60. rafineria w Abadanie stała się już największą rafinerią ropy naftowej na całym świecie, przerabiając 21 milionów ton ropy naftowej rocznie.
Rozwój przemysłu wywołał oczywiście zapotrzebowanie na siłę roboczą. Do Abadanu w szybkim tempie napływały tysiące robotników, tak z całego Iranu, jak i z zagranicy (w mieście powstała np. duża kolonia Ormian, w czasie wojny światowej trafiła tu duża kolonia Żydów z Palestyny). Budynki mieszkalne powstawały planowo, budowane przez przedsiębiorstwa naftowe. Przedsiębiorstwa naftowe tworzyły także całość infrastruktury miejskiej, sięgając nawet, dla bezpieczeństwa publicznego, do środków planowej inżynierii społecznej. W 1943 przemysł naftowy zatrudniał już 25 tysięcy osób, co stanowiło ćwierć całej ludności miasta. W 1950 zatrudniał już 40 tysięcy osób. W ten sposób Abadan stał się w szybkim tempie piątą metropolią Iranu, stanowiąc jednocześnie miasto nowoczesne i stosunkowo zamożne. W latach 50. Abadan miał już 220 tysięcy mieszkańców.
Miasto trapiły jednak także problemy społeczne. W 1929 wybuchł wielki strajk robotników rafinerii (Abadan strike), stłumiony przez wojsko. Było to pierwsze duże wystąpienie robotnicze w historii Iranu. Robotnicy podejmowali hasła nacjonalistyczne i antybrytyjskie.
Bogactwo Abadanu doprowadziło jednak do rywalizacji między koncernami naftowymi, a nawet do kryzysów politycznych na dużą skalę. W 1921 roku koncesję na wydobycie ropy w okolicach Abadanu otrzymało przedsiębiorstwo amerykańskie, Standard Oil of New Jersey. Zagrażało to interesom brytyjskim i monopolowi APOC do tego stopnia, że Wielka Brytania zdecydowała się na rozważenie działań zbrojnych. Lord Curzon, brytyjski minister spraw zagranicznych, uznał poczynania Amerykanów za akt wrogi i domagał się oficjalnie cofnięcia przyznanej im koncesji.
Kryzys abadański
Koncesje na wydobycie ropy stały się ponownie przedmiotem ostrego sporu politycznego w latach 50. – w 1951 roku miał miejsce tzw. kryzys abadański (Abadan crisis). Demokratycznie wybrany, lewicujący premier Iranu Mohammad Mosaddegh (Mohammad Mosaddeq) zdecydował się wtedy na nacjonalizację rafinerii w Abadanie, wraz z całą własnością należącą do Anglo-Iranian Oil Company. Rafineria abadańska nie tylko stanowiła najcenniejszą brytyjską własność poza Wielką Brytanią, była wręcz przedmiotem dumy narodowej. Mosaddeq uważał natomiast fakt, że Brytyjczycy posiadają prawa własności do najcenniejszych dóbr materialnych Iranu za niemoralny i nielegalny. W marcu 1951 roku parlament Iranu przegłosował nacjonalizację rafinerii.
Wielka Brytania zdecydowała się na wystąpienie zbrojne – brytyjska marynarka wojenna zablokowała port w Abadanie. Nałożono także sankcje gospodarcze, w tym zakaz eksportu brytyjskich produktów do Iranu oraz zakaz importu produktów rafineryjnych, połączony z blokadą morską. Do sankcji dołączyło także wiele innych krajów zachodnich: wyjątkiem były Włochy, które wsparły Iran swoimi specjalistami. Wielką Brytanię wsparły Stany Zjednoczone – oba państwa doprowadziły do upadku rządu Mossadeqa i do przywrócenia pełni władzy szachowi na drodze zamachu stanu w 1953 roku. Irański zamach stanu znany był pod kryptonimem “Operation Ajax” (Operacja Ajax). Po zamachu irańska ropa stała się własnością konsorcjum międzynarodowego, w którym największa część udziałów należała do British Petroleum (BP).
Abadan w latach 60. i 70.
W latach 60. i 70. Abadan stracił nieco na znaczeniu – wiązało się to z programem dywersyfikacji geograficznej przemysłu naftowego, który prowadził rząd Iranu. Miasto nadal się jednak rozwijało, w 1976 roku liczyło 296 tysięcy mieszkańców, stanowiąc piątą co do wielkości aglomerację Iranu. Tak przemysł rafineryjny, jak i ośrodki transportu morskiego przenoszono do innych miast na wybrzeżu kraju. Już w latach 20. dostęp tankowców do rafinerii stawał się, ze względu na narastające zamulenie dróg wodnych, coraz bardziej utrudniony. Ostatecznie główny terminal naftowy Iranu przeniesiono na wyspę Chark (Kharg), położoną daleko na wschód od Abadanu. Nowym wielkim ośrodkiem rafineryjnym stać się miało natomiast – już po rewolucji islamskiej – pobliskie miasto Bandar-e Chomejni.
Zagrożenie gospodarcze oddalił jednak mający miejsce w latach 60. rozwój nowych dziedzin przemysłu petrochemicznego, produkcji tworzyw sztucznych. W 1966 roku amerykańskie przedsiębiorstwo BFGoodrich i irańskie National Oil Company stworzyły wspólnie przedsiębiorstwo petrochemiczne Abadan Petrochemical Company. Rozpoczęło ono produkcję sody kaustycznej i polichlorku winylu (PVC). W mieście działało także japońskie przedsiębiorstwo Nippon Petrochemical.
Bogacąca się elita miasta żyła na sposób zachodni, miasto gościło też wielu pracowników z krajów zachodu. Słynne były potańcówki w abadańskim klubie Yacht Club oraz przyjęcia w hotelu Caravanserai. W mieście powstał jedyny w kraju zespół jazzowy, Abadan Band Club, który grywał często nawet dla samego szacha. Menadżerowie pochodzący spoza Iranu mieszkali w luksusowej, zamkniętej dzielnicy Braim. Kosmopolityczny Abadan zaczął być nawet określany jako “Paryż Iranu”.
Abadan jako miejsce wybuchu irańskiej rewolucji islamskiej. Pożar Cinema Rex
Abadan jest także miastem istotnym dla dziejów rewolucji irańskiej. To tutaj znajdowało się osławione Cinema Rex, uważane za miejsce, w którym rozpoczęła się irańska rewolucja islamska. 19 sierpnia 1978 kino Cinema Rex zostało zamknięte i podpalone, co poskutkowało śmiercią 400 uwięzionych w nim osób. Ludność Iranu wierzyła, że za wydarzeniem tym stały tajne służby szacha. Poskutkowało to wybuchem masowych protestów w całym Iranie, na skutek których szach musiał uciec z kraju na początku 1979 roku.
Abadan był nie tylko miejscem wybuchu rewolucji irańskiej, ale także jednym z jej głównych centrów. W poprzedzających ucieczkę szacha protestach i strajkach brało udział 12 tysięcy abadańskich pracowników przemysłu naftowego. Byli oni zorganizowani w sprawnie zarządzane komitety robotnicze – organizowanie komitetów ułatwiała rozwinięta tradycja funkcjonowania związków zawodowych, sięgająca korzeniami do wielkiego strajku w 1929 roku. Wydarzenia w Abadanie stały się inspiracją dla protestów w innych miastach kraju.
Wojna irańsko-iracka
Wojna Iraku z Iranem miała miejsce w latach 1980-1988. Przygraniczny, zamieszkany w dużej mierze przez ludność arabską Abadan stanowił zarazem zarzewie i jeden z głównych teatrów konfliktu. To, że był jednym z pierwszych celów operacji wojsk irackich wiąże się także z faktem, że w mieście działała główna rafineria Iranu.
Irańczykom udało się jednak powstrzymać atak na miasto. Przez cały 1981 rok Abadan był jednak oblężony i stale bombardowany. Tak rafineria, jak i większość zabudowy miejskiej uległy zniszczeniu. Większość ludności opuściła Abadan, którego zakrojoną na szeroką skalę odbudowę prowadzono głównie w latach 90.
Irańskie próby przerwania oblężenia w styczniu 1982 roku nie powiodły się. Powiodła się natomiast druga próba przerwania oblężenia, we wrześniu 1982 roku. W czasie irańskiego kontrataku zginęło 10 tysięcy żołnierzy.
Współczesne problemy społeczne miasta
Ślady wojny wciąż są silne obecne w pejzażu miasta. W samym centrum znajduje się wielki cmentarz bohaterów wojennych. W okolicach wciąż jest wiele nieoczyszczonych pól minowych. Miasto jest wciąż zanieczyszczone na skutek użycia w czasie wojny broni chemicznej – z powodu skażenia chemicznego w Abadanie na świat przychodzi wciąż wiele chorych dzieci. Wciąż występują także znaczne spowodowane przez wojnę luki w infrastrukturze miejskiej.
Do największych problemów społecznych Abadanu należy narkomania, w tym zwłaszcza znaczna liczba osób uzależnionych od heroiny. Miasto dotyka także ubóstwo, epidemia AIDS oraz bezrobocie. Problemy te prowadzą do coraz częstszych protestów, w tym starć ludności ze służbami bezpieczeństwa, w których notowane są ofiary śmiertelne. Nie ustępują także napięcia o charakterze etnicznym. W mieście żyje wciąż duża mniejszość arabska.