A tergo

A tergo – z łaciny “od tyłu”, “od grzbietu” (tergum, tergi – dosłownie “plecy”, przenośnie “tył”). Określa się w ten sposób ułożenie wyrazów, słów kluczowych itp. w odwróconym porządku alfabetycznym (zobacz: Alfabet) – dla tego znaczenia stosuje się skrót: a.t. Można spotkać się jednak także z innymi znaczeniami, metaforycznymi (typu vis a tergo) oraz medycznymi (w odniesieniu do krążenia krwi i do pozycji seksualnej).

Porównaj też artykuł: A posteriori.

Odwrócony porządek alfabetyczny

Wyrażenie to oznacza odwrócony porządek alfabetyczny, tj. porządek od ostatniej do pierwszej litery alfabetu: np. w słownikach czy w rozmaitych indeksach wyrazów.

Sporządza się, przede wszystkim dla celów badań językoznawczych oraz w celu dostarczenia alternatywnych metod wyszukiwania fraz w tekstach, osobne słowniki językowe a tergo, tj. ułożone w odwróconym porządku alfabetycznym (np. Słownik a tergo ojkonimów Ukrainy czy Słownik a tergo współczesnego języka białoruskiego), a także przygotowuje indeksy a tergo (niekiedy wydawane jako osobne publikacje, jak np. Indeks a tergo do Słownika języka polskiego S.B. Lindego czy też Słownik języka polskiego. Indeks a tergo do Słownika języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego).

Indeksy takie są cennym narzędziem badań językoznawczych, szczególnie badań w zakresie słowotwórstwa, przede wszystkim dlatego, że umożliwiają one szybkie odnalezienie rodziny wyrazów o wspólnym przyrostku. Poza słowotwórstwem pomocne są także w badaniach nad znaczeniem wyrazów, w badaniach frekwencyjnych (np. tworzenie list frekwencyjnych), w badaniach nad fleksją (np. statystyki występowania końcówek fleksyjnych) oraz – zwłaszcza w odniesieniu indeksów nazw własnych tego rodzaju – w badaniach nad rozmieszczeniem terytorialnym słownictwa. Pozwalają także na łatwe wyszukiwanie rymów (słowniki rymów). W glottodydaktyce (nauczanie języków obcych) ułatwiają budowę programów nauczania słownictwa – umożliwiając gromadzenie nauczanych słów we wspólne gniazda morfologiczne. Przydatne są także w informatyce (sortowanie danych) – w odniesieniu do sortowania haseł, sortowania informacji poczynając od ostatnich liter lub innych wartości wyrazu, w porządku rosnącym lub malejącym.

Przeciwieństwem tego wyrażenia jest wyrażenie a fronte, tj. “od przodu”, w zwykłym porządku alfabetycznym.

Inne znaczenia

Łacińskie wyrażenie “vis a tergo” (zapisywane niekiedy też w formie vis-a-tergo; dosłownie “siła działająca z tyłu”, “popędzanie”; łacińskie vis – “siła”; liczba mnoga: vires-a-tergo) spotyka się w filozofii, antropologii, psychologii, a czasem nawet w medycynie i naukach biologicznych.

W medycynie oznacza ono “siłę działającą z tyłu” w sensie dosłownym, fizycznym, w tym zwłaszcza pracę serca pompującego krew. W innych kontekstach ma ono raczej znaczenie metaforyczne, oznacza tajemniczy, nieokreślony czynnik popychający ludzi do działania. Czynnik ten rozumie się przy tym często jako mający charakter przymusu, kompulsji. Jego przeciwieństwem jest, analogicznie do znaczenia odnoszącego się do porządku alfabetycznego, wyrażenie vis a fronte.

Niekiedy wyrażenie to odnosi się także do stosunku seksualnego, do pewnej pozycji seksualnej (coitus a tergo, dosłownie “stosunek od tyłu”). Znaczenie to jest jednak dość rzadkie w języku polskim, częstsze w języku niemieckim i francuskim.

Określenie nie obejmuje natomiast dowolnego przestawienia szyku liter, takiego jak np. ananim (odwrócenie porządku liter nazwiska).