A pochylone

A ścieśnione, a zwężone

A pochylonea ścieśnione, a zwężonea podwyższone, w zapisie oznaczane jako á – samogłoska pochylona (samogłoska ścieśniona) a o artykulacji zwężonej (czyli podwyższonej) w stosunku do ogólnopolskiej samogłoski jasnej a. Nie występuje we współczesnym polskim języku literackim, choć obecne było w historii języka polskiego – w wymowie do XVIII wieku, rozróżnienie ortograficzne przetrwało dłużej, nawet do końca XIX wieku. Samogłoska ta do dziś obecna jest jednak w dialektach i gwarach ludowych – np. w wyrazach pták, tráwa – gdzie jednak jest różnorodnie realizowana.


Stanowi kontynuant samogłoski długiej a, która już w średniowieczu przekształciła się w samogłoskę krótką, przy jednoczesnym zwężeniu artykulacji. Zanikła więc do XVI wieku opozycja a długie – a krótkie, pojawiła się natomiast nowa, a jasne – a pochylone.

Artykulacja. Pochodzenie terminu, pisownia

Artykulacja a pochylonego polega na podwyższeniu języka w stosunku do artykulacji dawnego a długiego (stąd nazwa “a podwyższone”). Konsekwencją tego podwyższenia jest ścieśnienie kanału artykulacyjnego pomiędzy językiem a podniebieniem twardym (stąd nazwa “a ścieśnione”).

Dodać można, że termin “a pochylone” pochodzi nie od sposobu artykulacji, ale od sposobu zapisu graficznego tej głoski (á). Literę, za pomocą której oznaczano tę głoskę, także nazywano a pochylonym (także: “a kreskowane”), w odróżnieniu od a prostego (“a niekreskowane”).

A pochylone w dialektach

W dialektach i gwarach języka polskiego dawna samogłoska pochylona a może kontynuować wymowę sprzed XVIII wieku, utożsamiać się – tak, jak w języku ogólnym – z a jasnym, lub podwyższać artykulację, utożsamiając się z samogłoską o.  Możliwa jest także wymowa dyftongiczna, jako . W sumie w dialektach i gwarach występują cztery główne kontynuanty.

1) Osobna samogłoska, pośrednia między a i o – a więc a ścieśnione we właściwym sensie – występuje głównie w południowej Małopolsce oraz gwarze kurpiowskiej i gwarach mazurskich. Także wyspowo w różnych okolicach kraju. W gwarach Kociewia i dalszego Mazowsza jedynie przed spółgłoskami nosowymi.

2) W gwarach Polski środkowej zachodzi utożsamienie ao (np. formy godo – “gada”, copka – “czapka”). Niekiedy dochodzi nawet do dalszego zwężenia: spotkać można się z wymową typu pón, a więc barwą pośrednią między ou.

3) Wymowa utożsamiająca a pochylone z a jasnym panuje przede wszystkim na bliższym Mazowszu. Oczywiście także w na tych obszarach, na których z różnych względów panują formy bliższe językowi literackiemu (polszczyzna kresowa, tzw. nowe dialekty mieszane, wschodni obszar dialektu małopolskiego, Suwalszczyzna, Podlasie).

4) W dialektach Polski zachodniej: w dialekcie wielkopolskim, a także na części Śląska i Pomorza Wschodniego, panuje wymowa dyftongiczna – .


Tagi
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego

Dodaj komentarz