A cappella
A capella
A cappella [wymowa uproszczona: a kapella], z języka włoskiego: znaczy dosłownie “jak w kaplicy”, “w stylu kaplicowym”, swobodnie “w stylu kościelnym” – praktyka wykonawcza i historyczny styl muzyczny. Najczęściej termin oznacza śpiew bez towarzyszenia instrumentów, ma jednak bardziej złożone konteksty znaczeniowe. Zobacz też: akompaniament (muzyki a cappella nie należy utożsamiać z muzyką bez akompaniamentu).
Jako praktyka wykonawcza, w sensie ogólnym – muzyka przeznaczona do wykonania wyłącznie chórowego, śpiew chóralny bez towarzyszenia instrumentów muzycznych. Początkowo termin ten odnosił się wyłącznie do chóralnej muzyki kościelnej (np. Giovanni Pierluigi da Palestrina), dziś stosuje się go jednak także w odniesieniu do muzyki świeckiej.
Styl muzyczny “a capella”, w sensie historycznym, obecny jest natomiast przede wszystkim w muzyce dawnej (renesansowej), rozwinął się w wielogłosowej muzyce wokalnej bez towarzyszenia instrumentów.
Niekiedy termin w znaczeniu “praktyka wykonawcza” rozumie się też bardziej wąsko, jako taki śpiew akompaniowany, przy którym instrument (zazwyczaj organy) zwyczajnie dubluje partie śpiewane. Natomiast znaczenie terminu “styl muzyczny” powstało anachronicznie dopiero w XIX wieku, za sprawą idealizacji polifonii renesansowej, która wystąpiła wtedy w muzyce kościelnej. Oryginalnie styl “a cappella” rozumiano całkiem odmiennie (patrz niżej).
Uwagi językowe: a capella czy a cappella
Termin włoski pochodzi od tradycji wykonywania religijnych śpiewów chóralnych bez towarzyszenia instrumentów w kaplicach (cappella). Ten sam źródłosłów ma zresztą także słowo “kapela” (zespół muzyczny). Prócz formy włoskiej “a cappella” spotyka się często także oboczną formę średniowiecznołacińską, “a capella“. Słowniki i encyklopedie muzyczne preferują jednak formę włoską. Spotyka się też inne formy, jak “alla cappella“, oraz całkiem błędne, jak “acapela”, “a capela”, “acapella”. W zapisach historycznych występuje też samo “capella” (np. Giovanni Gabrieli oznaczał tak partie chóralne). Johann Joseph Fux (Gradus ad Parnassum, 1725) używał pojęcia “Stilus à Capella”.
Reprezentanci stylu
Reprezentantami renesansowego stylu muzycznego opartego na śpiewie wielogłosowym są np. Josquin des Prés (wczesny przedstawiciel) i Giovanni Pierluigi da Palestrina (zapewne jego najwybitniejszy przedstawiciel), a także Jacob Clemens non Papa. W muzyce polskiej jego najwybitniejszym przedstawicielem jest Wacław z Szamotuł.
Muzyka cerkiewna
Wykonywana a cappella jest także, wśród wielu innych rodzajów muzyki, wokalna muzyka cerkiewna. W muzyce rosyjskiej religijny koncert wokalny rozwinął się zwłaszcza w XVII wieku, stanowiąc część stylu “partiesnoje pienije”, wypierającego wtedy tradycyjny śpiew jednogłosowy.
Styl “a cappella”: znaczenie terminu
Oryginalne znaczenie terminu “a cappella” było odmienne od współczesnego. Znaczenie “styl muzyczny” jest starsze, niż znaczenie “praktyka wykonawcza”. Pierwotnie miano jednak pod nim na myśli coś innego, niż dzisiaj, nie określano tak stylu muzyki renesansowej (prima pratica), ale styl muzyki wczesnobarokowej (seconda pratica). W początku XVII wieku terminu “a cappella” używano więc, by odróżnić ustępujący styl polifoniczny muzyki renesansowej od nowego, polichóralnego stylu concertato. Utożsamienie “seconda pratica” i “a capella” jest już bardzo wyraźnie w połowie XVII wieku, np. w bardzo popularnym traktacie Christopha Bernharda Tractatus compositionis augmentatus.
Dopiero w XIX wieku, kiedy to miała miejsce idealizacja dawnej muzyki kościelnej w życiu muzycznym Kościoła katolickiego, szczególnie zaś idealizacja twórczości Palestriny, pojawiło się znaczenie współczesne. Zauważono, że w zapisie polifonii renesansowej nie występowały partie instrumentalne. Nie zdawano sobie jednak sprawy z faktu, że mimo braku zapisu partii instrumentalnych – w rzeczywistości często używano instrumentów. Instrumenty te dublowały lub nawet zastępowały partie wokalne. Ze względu na tego rodzaju błędną interpretację dokumentów zaczęto więc sądzić, niezgodnie ze stanem faktycznym, że termin “a cappella” znaczył w nich po prostu “bez instrumentów”.
Alla breve
“A cappella” to w muzyce także rzadki synonim terminu “alla breve”. “Alla breve” to takt dwu- lub czterodzielny, w którym jednostką metryczną jest półnuta.