Teatr paniczny

Teatr paniczny (w języku francuskim: théâtre panique) – w terminologii teatralnej: hasło programowe francuskiego nurtu poszukiwań teatralnych w latach 60. i 70., bliskich surrealizmowi i teatrowi okrucieństwa. Teatr paniczny rozumiany jako nurt teatralny współtworzyli Fernando Arrabal, Alejandro Jodorowsky (Alexandro Jodorowsky), Olivier O. Olivier, Jacques Sternberg, Christian Zeimert, Abel Ogier i Roland Topor.

Terminy “teatr paniczny” i “ruch paniczny”. Teatr paniczny jako ruch teatralny

Twórcą terminu był tworzący w języku francuskim hiszpański pisarz Fernando Arrabal. Nawiązuje on nie tyle do paniki, co do znanego z mitologii greckiej boga Pana. Arrabal stosował go początkowo głownie jako określenie własnej dramaturgii i praktyki teatralnej. Następnie termin ten znalazł się w szerszym obiegu, stając się nie tylko hasłem programowym twórczości samego Arrabala, ale także szerszego, nawiązującego do wcześniejszego teatru okrucieństwa nurtu poszukiwań teatralnych lat 60. i 70. Arrabal nie używał zresztą określenia “teatr paniczny”, ale prostego “panique” (“paniczny”) – stąd pochodzi używane obocznie określenie mouvement panique, czyli ruch paniczny. Jest ono o tyle niewłaściwe, że reprezentanci teatru panicznego określali się sami jako “anty-ruch”, anti-mouvement.

Działalność artystyczna Arrabala obejmuje kilka dekad, był znaną postacią już w latach 50., kiedy to jego twórczość była bardziej zbliżona do twórczości Becketta i Ionesco. W odróżnieniu od tych pisarzy, nie stał się jednak nigdy “klasykiem literatury”, uchodząc raczej za enfant terrible literatury francuskiej. Jako “ruch teatralny i literacki” teatr paniczny założyli wspólnie Arrabal, Topor i Jodorowsky w 1962 roku. Chociaż w akcie założenia ruchu uobecniała się także szczera potrzeba definicji własnej sztuki, akt taki miał być jednak przede wszystkim niemal żartobliwym sposobem zwrócenia na siebie uwagi publiczności, a także żartem z akademickiej i burżuazyjnej pompy teatru oficjalnego oraz próbą odróżnienia się od teatru absurdu, którego założenia Arrabal nie w pełni akceptował. Na początku lat 70. drogi twórców rozeszły się.

Założenia programowe teatru panicznego

Obok teatru okrucieństwa (Antoine Artaud, Luis Buñuel), główną tradycją literacką, do której nawiązywali reprezentanci ruchu panicznego, był szerzej pojęty surrealizm. Celem twórców znajdujących się w obrębie nurtu jest wywołanie w widzach wstrząsu, uczuć takich jak szok, strach i obrzydzenie. Uczucia te wywoływali za pomocą agresywnych, wyrazistych obrazów o charakterze fantasmagorii, koszmaru sennego. W fantasmagoriach tych obecne były ludożerstwo, nekrofilia, bluźnierstwo, tortury, zabójstwa i perwersje seksualne.

Metodą twórczą było konstruowanie przedstawienia w sposób zbliżony do happeningu. Przedstawienie pojmowane jest jako rodzaj barbarzyńskiego rytuału, w którym wszelkie tabu (religijne, polityczne, obyczajowe, seksualne) przekraczane są w celu dotarcia do nieznanych, ukrytych sfer własnego “ja”. W sumie teatr paniczny stanowił próbę sztuki wszechogarniającej, która umożliwia pogodzenie i zrozumienie panujących w świecie sprzeczności.

Bibliografia:

• Arrabal i jego “teatr paniczny”, “Dialog. Miesięcznik Związku Literatów Polskich”, tom 13, Numer 4 (1968) s. 141-146.
• Brian Dochetry, Twentieth-Century European Drama, Springer 1993.
• Alejandro Jodorowsky, Taniec rzeczywistości, Wydawnictwo Okultura 2014.