Racjonalność

Racjonalność – pojęcie występujące w różnych znaczeniach w wielu dziedzinach wiedzy, oznaczające w każdej z nich objęcie określonej dziedziny rzeczywistości kryteriami opartymi na rozumie.

W epistemologii, logice i metodologii nauk pojęcie to oznacza racjonalność poznania, opierająca się na intersubiektywnej komunikowalności i sprawdzalności. W metafizyce odnosi się ono do bytu, tego, że istnieje racja dla wszystkich jego cech oraz dla samego jego istnienia (zasada racji dostatecznej). W prakseologii i teorii decyzji – racjonalność działania, dostosowanie środków do przyjętych celów. W naukach społecznych – głównie koncepcje racjonalności instrumentalnej i substancjalnej. W ekonomii – racjonalność gospodarowania, osiąganie celów przez minimalizację strat i maksymalizację zysków. Poszczególne znaczenia szczegółowe terminu omówiono szerszej w odpowiednich rozdziałach.

Jako “racjonalne” opisywać można poszczególne ludzkie zachowania, przekonania, argumenty i różnorodne przejawy działalności intelektualnej. Pojęcie racjonalności występujące w języku ogólnym stanowi jednak swojego rodzaju niejasny konglomerat wszystkich wymienionych wyżej znaczeń terminu.

Etymologia: z nowołacińskiego rationalitas, “rozum”, “rozwaga”, “rozsądek” (w łacinie klasycznej ratio, “rozum”). W innych językach: Język angielski – rationality. Język niemiecki – Rationalität lub Vernunftmassigkeit. Język francuski – rationalité.

Metafizyka: Racjonalność bytu

W metafizyce, zwłaszcza klasycznej, arystotelesowskiej i tomistycznej, występuje pojęcie racjonalności bytu. Rozumie się przez to cechę bytu polegającą na tym, że ma on czy to w sobie (jako byt nieuwarunkowany, absolut), czy to poza sobą (byt uwarunkowany, stworzony): 1) rację tego, że jest, 2) rację tego, czym jest. Charakter racjonalny ma więc dla przedstawicieli klasycznej metafizyki tak samo istnienie bytu, jak i jego uposażenie jakościowe.

Racja rozumiana jest tu jako to, co warunkuje byt (racja ontyczna) i tym samym go wyjaśnia. Byt objęty jest więc zasadą racji dostatecznej (w jej pierwotnym, metafizycznym ujęciu, różnym od późniejszego sformułowania logicznego), stanowiącą jedną z tzw. pierwszych zasad bytu i myślenia. Tak sam byt, jak i jego części składowe mają swoje uzasadnienie w samym bycie i dzięki samemu bytowi są inteligibilne.

Przekonanie takie określa się także jako racjonalizm ontologiczny. Racjonaliści ontologiczni uważają, że cały byt, cała rzeczywistość ma charakter racjonalny, że uporządkowana jest ona według określonych praw, że daje się poznać za pomocą umysłu ludzkiego (jest inteligibilna), a nawet że zaprojektowana jest odgórnie przez umysł boski.

Takie rozumienie racjonalności bytu wywodzi się z umysłowości greckiej, w której istnieją dla niej głębokie uwarunkowania intelektualne, społeczne i kulturowe. W filozofii starożytnej racjonalność bytu wiąże się ściśle z racjonalnością w sensie epistemologicznym. Dla Greków cała rzeczywistość ma charakter racjonalny, przeniknięta jest rozumem. To, że rozumem przeniknięty jest byt, to że jest on racjonalny, umożliwia jego poznawalność. Ontyczny i logiczny aspekt rzeczywistości przenikają się i wzajemnie warunkują. Według Platona i Arystotelesa myślenie racjonalne pozostaje w ścisłym związku z ideą najwyższego Dobra, racjonalność posiada więc w myśli greckiej nie tylko ściśle łączące się aspekty ontyczne i logiczne (myślowe), ale też łączący się z nimi równie ściśle trzeci aspekt- aksjologiczny, etyczny, estetyczny.

Aksjologiczny charakter racjonalności ujawnia się także w filozofii późniejszej. Dla Hegla i Kanta myślenie racjonalne jest źródłem wolności ludzkiej – pozwala nam ona podejmować działania wolne jako uwarunkowane wewnętrznie i podmiotowo, w odróżnieniu od przypadkowych, niekontrolowanych i uwarunkowanych zewnętrznie czynników emocjonalnych podejmowania działań.

Epistemologia: Racjonalność poznania

W epistemologii występuje pojęcie racjonalności poznania. Racjonalność poznania to taka cecha poznania, która sprawia, że jest ono tym, czym jest, a więc sprawdzalną i intersubiektywnie komunikowalną informacją o jakimś przedmiocie. Racjonalność poznania jest więc jego cechą konstytutywną, wyznaczającą jego istotę.

Przekonanie, że poznanie powinno mieć charakter racjonalny, jest postawą metodologiczną, określaną jako racjonalizm metodologiczny (termin ten wprowadził Kazimierz Ajdukiewicz). Przeciwieństwo racjonalizmu metodologicznego, irracjonalizm, jest postawą trudną do utrzymania, gdyż, jak zauważono wyżej, racjonalność wydaje się być cechą konstytutywną poznania, przynależeć do jego definicji. Nie sposób uważać, że poznanie nieracjonalne, pozbawione podstaw, jest poznaniem rzeczywistym.

Powyższe stwierdzenie nie wyklucza racjonalności poznawczej intuicji. Poznaniem intersubiektywnie komunikowalnym oraz sprawdzalnym może być nie tylko poznanie dyskursywne, ale także poznanie intuicyjne. Intuicje takie jak bezpośrednie spostrzeżenia przedmiotów czy pewniki geometryczne można tak sprawdzać, jak i w zrozumiały sposób komunikować innym. Nie ma zresztą wśród filozofów jednomyślności, czy myślenie rozumowe musi mieć charakter znakowy i językowy, ani nawet tego, czy myślenie odróżnia ludzi od nieposługujących się językiem zwierząt. Można powiedzieć jedynie, że dla oceny poprawności logicznej rozumowań konieczna jest ich werbalizacja – nie oznacza to jednak inherentnej nieracjonalności rozumowań niezwerbalizowanych.

Tym bardziej trudno uważać za nieracjonalne wszelkie poznanie pozanaukowe – jak to czyni scjentyzm, czy też uznawać za racjonalne wyłącznie poznanie intelektualne, poznanie a priori – jak to czyni aprioryzm. Dość często jednak przyjmuje się, że racjonalność przysługuje pewnym dziedzinom poznawczym w większym stopniu, innym w mniejszym. Przeważnie uznaje się, że większy stopień racjonalności przysługuje rozumowaniom przeprowadzanym w logice i matematyce, mniejszy – metodom nauk empirycznych, jeszcze mniejszy – filozofii, naukom społecznym i humanistyce, a także tzw. poznaniu potocznemu, moralnemu i artystycznemu. Przyjmuje się też często odmienne typy racjonalności dla poszczególnych dziedzin i metod poznawczych, widoczne jest to np. w podziale na nauki idiograficzne i nauki nomotetyczne.

Podstawową trudnością, którą napotyka adekwatna definicja racjonalności, jest bowiem ustalenie jej kryteriów. Intersubiektywna komunikowalność i kontrolowalność wyników należą do najczęściej wymieniane warunki racjonalności (kryteria racjonalności) poznania. W szczególności tylko poznanie spełniające oba te kryteria można uznać za poznanie naukowe. Stanowią one przy tym jednak jedynie najbardziej ogólne wymogi poprawności formalnej i proceduralnej, nie odnoszą się do samej istoty racjonalności.

Kryteria te sformułowali reprezentanci szkoły lwowsko-warszawskiej, zwłaszcza Kazimierz Ajdukiewicz. Intersubiektywna komunikowalność jakiegoś przekonania oznacza, że przekonanie to jest sensowne: możliwe do przekazania za pomocą środków językowych tak, aby każdy sprawny intelektualnie i odpowiednio przygotowany intelektualnie podmiot był w stanie je zrozumieć. Postuluje się więc, by rezultaty poznawcze wyrażać w sposób możliwie ścisły i jasny, za pomocą powszechnie dostępnych środków językowych. Kontrolowalność jakiegoś przekonania to inaczej jego sprawdzalność: to, że jego prawdziwość lub fałszywość może być sprawdzona, wykazana. Postuluje się więc krytykę rezultatów poznawczych, przy czym krytyka ta przybiera w odniesieniu do różnych rodzajów rozumowań i przekonań różne formy metodologiczne. Problemem tym zajmuje się szeroko pojęta ocena racjonalności przekonań i bardziej wąsko rozumiana ocena poprawności rozumowań, a więc pewien dział logiki (zobacz niżej). W związku z różnorodnością typów przekonań i rozumowań można stwierdzić nawet, że istnieją różne typy racjonalności oraz że racjonalność jest cechą stopniowalną.

Przykładem bardzo wąskiego rozumienia racjonalności jest myśl Davida Hume’a, w której ujawnia się ona nawet nie tyle jako zróżnicowana typologicznie, ile jako bardzo ograniczona zakresowo. Racjonalność obejmuje dla Hume’a jedynie rozumowania dedukcyjne, występujące w matematyce i logice, nie obejmuje natomiast rozumowań indukcyjnych, poznania empirycznego. Nie odgrywa ona też istotnej roli w rozumowaniach praktycznych, etycznych i estetycznych. Rozum jest dla Hume’a “niewolnikiem uczuć”, co stanowi trawestację platońskiej wizji rozumu jako “woźnicy” kontrolującego namiętności duszy.

Ocena racjonalności rozumowań i przekonań stanowi jedno z podstawowych zagadnień logiki i metodologii nauk. Do najważniejszych wskazywanych kryteriów racjonalności przekonań należy ich zgodność z relacjami zmysłów oraz brak danych przeciwstawnych (racjonalność empiryczna), kryterium oczywistości, odwoływanie się do uznanych autorytetów, brak wewnętrznej sprzeczności i inne kryteria formalne, a przede wszystkim ocena poprawności rozumowań. Rozumowania dedukcyjne są poprawne, a więc racjonalne, gdy ich następstwa logiczne wynikają z ich racji formalnych. Racjonalność rozumowań dedukcyjnych ma więc charakter formalny i syntaktyczny, by ją stwierdzić, należy poddać analizie logicznej rozumowania zwerbalizowane. Równie istotna jest ocena poprawności materialnej racji (przesłanek rozumowania) – tego, czy przesłanki są prawdziwe, a więc unikanie błędów materialnych. Bardziej złożonym zagadnieniem jest ocena poprawności rozumowań empirycznych, ściślej mówiąc – redukcyjnych. Wskazywać można tu odpowiedni stopień zgodności pewności wniosku i pewności przesłanek, zgodność wniosków z dotychczasową wiedzą o świecie, wysokie prawdopodobieństwo prawdziwości wniosku w świetle przesłanek, wystarczającą liczbę przeprowadzanych obserwacji, stosowanie w badaniach dużych i reprezentatywnych prób, odróżnianie przyczyny od zwykłego następstwa czasowego, branie pod uwagę hipotez alternatywnych.

Prakseologia i teoria decyzji: Racjonalność myślenia i działania

Uznać coś za racjonalne to uznać sensowność tego; to, że jest to właściwe i pożądane; to, że jest to wymagane; lub to, że jest to zgodne z pewnym przyjętym z góry celem. Przez sensowność myśli i czynów rozumie się to, dzięki czemu stają się one zrozumiałe, godne realizacji lub akceptowalne. Racjonalność postępowania rozumiana jako to, że jest to postępowanie właściwe – ma ona charakter jednocześnie aksjologiczny i społeczny, a więc aksjonormatywny. Celowość myślenia i zachowania bada prakseologia. Zrozumiałość zachowań i myśli określa w pewnej mierze logika i semantyka, w pewnej mierze nauki humanistyczne (w tym hermeneutyka, metoda hermeneutyczna interpretowania rzeczywistości typowa dla nauk humanistycznych). To, czy coś jest akceptowalne lub godne realizacji jest natomiast przedmiotem badań aksjologii – ma się tu na myśli dobro i piękno czynów i myśli, a więc racjonalność etyczną i estetyczną.

Racjonalność myślenia lub działania polega na tym, że spełniają one określone kryteria. W stosunku do myślenia racjonalnego kryteria takie formułuje logika (zobacz wyżej, racjonalność poznania). W stosunku do działania kryteria takie formułuje prakseologia oraz teoria decyzji. Działanie uważa się za racjonalne, gdy przyjęte przez podmiot działania sposoby i środki prowadzą do osiągnięcia zamierzonego celu. Racjonalność działania utożsamiać można więc ze skutecznością. Proste utożsamienie racjonalności zachowań z osiągnięciem celów bywa jednak przedmiotem krytyki. Biorąc pod uwagę wiedzę, jaką dysponował podmiot działania przed jego rozpoczęciem, nie sposób uznać pewnych działań nie zakończonych sukcesem za nieracjonalne. Prócz niedoborów wiedzy zachodzić mogą także okoliczności zwyczajnie niemożliwe do przewidzenia. Istnieje zresztą także wiele przypadków przeciwnych – działań, które mimo swojej nieracjonalności zakończyły się sukcesem.

Socjologia: Racjonalność zachowań społecznych. Racjonalność instrumentalna i racjonalność substancjalna

W socjologii pojęcie racjonalności odnosi się przede wszystkim do racjonalności działań i zachowań społecznych. Jak zauważono wyżej (rozdział dotyczący racjonalności myślenia i działania) rozumiana najbardziej ogólnie racjonalność działania to przyjęcie właściwych sposobów osiągnięcia określonego celu.

Socjologiem, który szczególnie intensywnie zajmował się problematyką racjonalności społecznej, był Vilfredo Pareto, który rozróżniał postępowanie logiczne i postępowanie nielogiczne. Postępowanie logiczne (działanie logiczne) jest zgodne z obiektywnym stanem rzeczy, a przyjmowane środki zapewniają realizację zamierzonych celów. Postępowanie nielogiczne (działanie nielogiczne) opiera się natomiast jedynie na subiektywnym wyobrażeniu związku między zamierzonym działaniem, a realizacją celu, podczas gdy obiektywnie związek taki nie występuje. Działania nielogiczne obejmują większość działań ludzkich. Koncepcja Pareta umożliwia zrozumienie i analizę działań nieracjonalnych, w szczególności poprzez odróżnienie rzeczywistych motywów działań jednostek (residua) i zasad upiększających rzeczywiste motywy działania (derywacje).

Wyróżnia się także racjonalność instrumentalną i racjonalność substancjalną. Racjonalność substancjalna definiowana jest jako dobór właściwych środków prowadzących do określonego celu. Racjonalność obiektywna to rozumny wgląd w relacje między zdarzeniami budującymi określoną sytuację. Model racjonalności instrumentalnej, mimo swoich omówionych niżej słabości, dostarcza socjologii podstaw do wyjaśniania nieracjonalnych zachowań społecznych oraz do analizowania wzorców strukturalnych skutecznego działania. Tak w ujęciu instrumentalnym, jak i substancjalnym racjonalność działań wyznaczana jest w znacznym stopniu przez przyjęty z góry system wartości, do którego aktualizacji dąży podmiot życia społecznego. Prowadzić to może do pewnego paradoksu – racjonalność opiera się bowiem nie tylko na myśleniu rozumowym, ale także na wartościach, których postać i sposoby przyjmowania nie muszą mieć charakteru rozumowego. Zależą one bowiem także od konwencji społecznych i kulturowych, często uznaje się także ich obiektywność, ontologiczną niezależność czy też pochodzenie religijne. Wybór wartości opiera się na czynnikach pozaracjonalnych, subiektywnej wierze podmiotu. Podmiot przekonany do pewnych wartości łatwiej zresztą znajduje uzasadniające je racjonalne przesłanki. Paradoks ten, wskazujący na inherentne ograniczenia samego pojęcia racjonalności, legł u podstaw występujących we współczesnych naukach społecznych tendencji antyscjentystycznych i antyracjonalistycznych.

Racjonalność instrumentalna

Racjonalność instrumentalna to pojęcie, którego analizy przedstawił przede wszystkim Max Horkheimer w pracy Krytyka instrumentalnego rozumu. Stosuje się także określenia racjonalność technologiczna i racjonalność funkcjonalna. Twórcą tego drugiego terminu jest Karl Mannheim (Człowiek i społeczeństwo w dobie przebudowy). Działania oparte na modelu racjonalności instrumentalnej określane są także jako działania celowo-racjonalne lub instrumentalno-racjonalne – według niemieckiego terminu zweckrationales Handeln, który wprowadził Max Weber (jeden z typów idealnych). Charakteryzują się one takim doborem strategii postępowania, które przynoszą większe prawdopodobieństwo osiągnięcia określonego celu (probabilistyczny model racjonalności) – racjonalność definiowana jest więc tu jako optymalizacja sposobów osiągania zamierzonych celów. Skomplikowaną rzeczywistość zastępuje się uproszczonym modelem, co umożliwia łatwiejsze rozwiązanie problemu. Jak zauważono wyżej, działania uznawane za racjonalne (w sensie instrumentalnym) prowadzą często do nieracjonalnych następstw – co skłania do poszukiwania odmiennych modelów racjonalności, ściślej oddających intuicje odnoszące się do tego pojęcia.

Koncepcja racjonalności instrumentalnej stanowić może pożyteczne narzędzie wyjaśniania zachowań i działań społecznych. Wiąże się ona silnie z ujmowaniem zachowań ludzkich w kategoriach homo oeconomicus. Utożsamienie racjonalności rozumianej ogólnie z racjonalnością instrumentalną ma miejsce zwłaszcza w tych koncepcjach rozwoju społecznego, w których podstawą podstawą jego wyjaśniania jest zasada ekonomii wysiłku. Koncepcja racjonalności instrumentalnej spotkała się jednak z szeroką krytyką – zróżnicowaną w zależności od tego, czy traktuje się ją jako typ idealny w sensie weberowskim (przedstawienie podstawowych wyznaczników rzeczywistych działań podmiotu społecznego), czy też jako podstawowy rodzaj wszelkiej racjonalności. Nie uwzględnia ona wielości celów realizowanych w każdym działaniu, a także perspektywy aksjologicznej, różnorodności wartości, które mogą przyświecać działaniom. Racjonalny podmiot nie tylko określa sposoby prowadzące do określonych celów, ale także określa same te cele, często kierując się raczej określonym systemem wartości, niż skutecznością. Koncepcja racjonalności instrumentalnej prowadzić może łatwo do przyjęcia zasady “cel uświęca środki”, do transformacji środków w cele działania oraz do odrzucenia panujących w określonej społeczności wartości i norm postępowania.

Racjonalność substancjalna

Racjonalność substancjalna, określana także jako racjonalność właściwa lub racjonalność obiektywna, jest pojęciem w pewnym sensie przeciwstawnym do racjonalności instrumentalnej. Stanowi ona, według definicji Karla Mannheima, racjonalny wgląd w system zdarzeń, który konstytuuje określoną sytuację. Koncepcja ta nie ma więc charakteru prakseologicznego, ale analityczny i intelektualny. W odróżnieniu od koncepcji instrumentalnej, ustala się w niej nie subiektywnie pojmowane kryteria racjonalności działań, ale obiektywnie pojmowane kryteria racjonalności przekonań. W odniesieniu do działań społecznych za pomocą modelu racjonalności substancjalnej analizuje się wartości i cele, którymi kieruje się podmiot zachowań społecznych, nie metody, które prowadzą do ich realizacji. Chodzi więc tu o ustalenie doniosłości celów i hierarchii celów, budowanej głównie przez ustaloną kulturowo hierarchię wartości. Max Weber określał działania mieszczące się w tym modelu jako działania wartościowo-racjonalne (wertrationales Handeln, w odróżnieniu od omówionych poprzednio zweckrationales Handeln).

Ekonomia: Racjonalność gospodarowania

Występujący w naukach ekonomicznych termin racjonalność gospodarowania przybiera także formy “racjonalność ekonomiczna“, “zasada racjonalnego gospodarowania” itp. Stanowi ona odmianę racjonalności działania w sensie ogólnym – takiego doboru stosowanych środków osiągania celów, by minimalizować straty i maksymalizować zyski. Racjonalne podmioty gospodarcze uświadamiają sobie tak rzadkość środków służących osiąganiu celów. Dążą one do maksymalizacji osiąganych efektów w obrębie założonych nakładów (zasada największej wydajności). Starają się także o minimalizację tych nakładów (zasada oszczędności). Racjonalność ekonomiczna ma charakter subiektywny, środki właściwe dla jednego podmiotu mogą okazać się niewłaściwymi dla innego podmiotu gospodarczego.

Swoistą odmianą zasady racjonalności gospodarowania jest w naukach społecznych zasada ekonomii wysiłku, a w językoznawstwie – zasada ekonomii języka.

Frazy: Działania racjonalne, racjonalne działanie, racjonalne postępowanie, myślenie racjonalne, racjonalne myślenie, racjonalne decyzje, racjonalność decyzji, racjonalność metodologiczna.