Wizerunek (effigium)
Wizerunek, podobizna, effigium: reprezentacja plastyczna osoby.
Wizerunek, podobizna, effigium: reprezentacja plastyczna osoby.
Abominarium (abominaria): zbiór klątw kościelnych, średniowieczna księga z klątwami kościelnymi
A capite ad calcem: sentencja łacińska, dosłownie "od stóp do głów".
Ignotum per ignotum: błąd logiczny, definiowanie wyrażeń niezrozumiałych przez inne wyrażenia niezrozumiałe.
Aparatura: w technice - zespół przyrządów i urządzeń (aparatów) współpracujących ze sobą przy wykonywaniu określonych z góry zadań, np. aparatura chemiczna, aparatura pomiarowa. W prakseologii - rzeczy stanowiące człony działania.
Animal symbolicum – wyrażenie łacińskie, znaczące dosłownie "zwierzę symbolizujące", "zwierzę tworzące symbole". Koncepcja człowieka Ernsta Cassirera.
Animal significans: wyrażenie łacińskie, znaczące dosłownie "zwierzę tworzące znaki".
Argumentum a simili: argument z podobieństwa, z tego, co podobne.
Argumentum ex concessis: chwyt erystyczny oparty na przesłankach, w które wierzy jego adresat, ale niekoniecznie sam argumentujący; argument ze zgody, z przyzwolenia.
Argumentum a contrario: "argument z przeciwieństwa", znaczenie w logice i dyrektywa interpretacyjna.
Argumentum ab utili: chwyt erystyczny, argument odwołujący się do korzyści, użyteczności.
Argumentum ad exemplum (argumentum ab exemplum, argumentum ad exemplis, argumentum ab exemplis): argument oparty na przykładach.
Argumentum a silentio, argumentum ex silentio: argument podważający prawdziwość jakiejś tezy na podstawie braku doniesień, relacji świadków (argument z milczenia).
A fortiori, także argumentum a fortiori lub argument a fortiori: określenie obejmujące łącznie wnioskowania według argumentum a maiori ad minus oraz według argumentum a minori ad maius, typu "skoro tak..., to tym bardziej...".
Argumentum ad vertiginem: "argument do lekkomyślności"; chwyt erystyczny, a także wypowiedzi w sytuacjach, w których oponent nie jest w stanie zrozumieć powagi argumentacji merytorycznej.
Argumentum ad verecundiam - chwyt erystyczny, dosłownie "argument (odwołujący się) do nieśmiałości".
Argumentum ad vanitatem: chwyt erystyczny, dosłownie "argument odwołujący się do próżności".
Argumentum ad superstitionem: chwyt erystyczny, argument odwołujący się do zabobonu, przesądu.
Argumentum ad superbiam: chwyt erystyczny, argument odwołujący się do dumy, pychy.
Argumentum ad socordiam: argument odwołujący się do gnuśności, do opieszałości; odwleczenie decyzji.
Argumentum ad ridiculum: chwyt erystyczny, argument polegający na rozśmieszeniu publiczności lub na wyśmianiu kogoś.
Argumentum ad reverentiam: chwyt erystyczny, argument wykorzystujący szacunek i podziw odbiorców żywiony wobec określonych osób.
Argumentum ad rem: argumenty rzeczowe oraz takie, które są prawdziwe w sposób obiektywny, a nie tylko w czyjejś opinii.
Argumentum ad quietem: chwyt erystyczny - argumenty opierające się na sile perswazyjnej uzyskania tzw. świętego spokoju.
Argumentum ad populum: chwyt erystyczny, argument do tłumu, ludu. Pozyskanie słuchaczy do swoich poglądów poprzez odwołanie się do instynktów, przesądów, dumy narodowej.
Argumentum ad passiones: ogólne określenie argumentów erystycznych odwołujących się do namiętności, uczuć, emocji.
Argumentum ad personam: chwyt erystyczny, argument skierowany przeciw osobie i jej cechom, nie przeciw innym argumentom.
Argumentum ad orationem: z języka łacińskiego, dosłownie: "argument odwołujący się do mowy", "argument odwołujący się do przemówienia".
Argumentum ad misericordiam: argument odwołujący się do litości. Polega on na wzbudzeniu w drugiej osobie współczucia w celu pozyskania jej dla swoich racji.
Argumentum ad metum: chwyt erystyczny, argument odwołujący się do strachu (lęku, trwogi).
Argumentum ad iudicium: w logice, argument odwołujący się do rozsądku.
Argumentum ad invidiam (argumentum ad odium): chwyt erystyczny, argument odwołujący się do nienawiści.
Argumentum ad fidem - nielojalny chwyt erystyczyny, "argument odwołujący się do wiary".
Argumentum ad consequentiam: błędny argument odwołujący się do niekorzystnych następstw czegoś.
Argumentum ad captandum vulgus: alternatywna nazwa argumentu ad populum.
Argumentum ad antiquitatem: nielojalny chwyt erystyczny, dosłownie argument z dawności, argument odwołujący się do starodawności.
Argumentum ad amicitiam - nielojalny chwyt erystyczny, dosłownie "argument z przyjaźni", "argument odwołujący się do przyjaźni" .
Argumentum ad absurdum lub argumentum ab absurdo, także w formie argument ad absurdum: dosłownie "argument odwołujący się do absurdu". W logice, w prawie.
Opinio communis - wyrażenie łacińskie znaczące dosłownie "powszechna opinia", "wspólna opinia", "utarte zdanie", "powszechny pogląd", "powszechne mniemanie". Communis opinio doctorum. Sententia communior, ergo verior.
Asystent : osoba pomagająca specjaliście w wykonywanych przez niego zadaniach; osoba pomagająca przy wykonywaniu danej czynności; określenia dotyczące niektórych zawodów (stanowisko na wyższej uczelni, zawody filmowe).
Animacja filmowa: dziedzina twórczości filmowej operująca różnorodnymi technikami (film rysunkowy, kukiełkowy, non camera, animacja komputerowa).
Archiwalia (zasób archiwalny): materiały przeznaczone do przechowywania w archiwum, zwłaszcza dokumenty urzędowe i instytucjonalne.
Appendix, apendyks: dodatek, objaśnienie lub uzupełnienie do publikacji swobodnie poszerzający jej treść.
Appellativum (appellativum), apellativum (apellativa): pseudonim utworzony od imienia pospolitego (nazwy pospolitej), także samp imię pospolite.
Antydatowanie, antedatowanie: opatrywanie dokumentu lub publikacji datą wcześniejszą, niż rzeczywista.
Akwamanile, akwamanila, akwamanilia, akwamanilla: średniowieczne naczynia do obmywania rąk, zwłaszcza liturgiczne, także świeckie i lawetarze.
Agnusek, Agnus Dei, agnus: woskowy medalion z Barankiem Bożym, poświęcony przez papieża.
Aedicula, edykuł, edicula, edykula: kaplica rzymska, kapliczka. W architekturze i sztuce dekoracyjnej także nisza, obramowanie, model budynku lub element deokracyjny.
Aedes (aedis): w języku łacińskim świątynia, dom, pokój. Także termin architektoniczny: budynek świątynny, w odróżnieniu od templum.
Acupictura: hafty średniowieczne (głównie XIV wiek) z efektami artystycznymi przypominającymi efekty malarskie.
Ampla: typ abażuru w formie misy i typ lampy olejnej (rzymskiej, następnie także wczesnochrześcijańskiej i islamskiej).
Ablativus loci: "ablatyw miejsca", funkcja ablatywu pochodzenia miejscownikowego.
Ablativus absolutus: konstrukcja składniowa w łacinie (konstrukcja absolutna).
Album: definicja i historia, publikacja z reprodukcjami malarstwa, dzieł sztuki i rysunkami oraz kolekcja
Album amicorum: pierwotna forma pamiętnika, następnie znany jako sztambuch, imionnik, imiennik.
Amor vacui: wyrażenie łacińskie, "miłość do pustki (próżni)", "umiłowanie pustki". Występuje głównie w terminologii sztuk pięknych, przeciwieństwo horror vacui.
De visu: zwrot łaciński, "wzrokowo", "naocznie".
Affectivum, affectiva: wyrazy mające jednocześnie znaczenie neutralne i wyrażające relację uczuciową.
Afektacja: przesada i nienaturalność wyrażania uczuć, wypowiedzi, zachowania. Styl afektowany - afektacja stylistyczna. Wydwarzanie, affettazione.
Ablativus modi: ablatyw sposobu, funkcja ablatywu w języku łacińskim. Wyraża sposób, odpowiada na pytanie "jak"?
Ablativus mensurae: "ablatyw miary", funkcja ablatywu w łacinie. Występuje po wyrazach porównawczych (comparativa).
Ablativus limitationis, ablativus respectus: "ablatyw ograniczenia", "ablatyw względu", funkcja ablatywu w łacinie. Ogranicza zakres pojęcia nadrzędnego.
Ablativus, ablatyw, ablatiw: przypadek gramatyczny, w łacinie i innych językach, wyraża oddalanie się.
Ablativus causae: "ablatyw przyczyny", funkcja ablatywu w języku łacińskim. Także w językach fińskim i węgierskim.
Ablativus pretii: "ablatyw ceny", wyraża w łacinie cenę szczegółową, niekiedy także cenę ogólną.
Ablativus instrumenti: jedna z form funkcjonalnych ablatywu, ablatyw narzędzia, bliski odpowiednik narzędnika.
Ablativus sociativus, socjatyw: odmiana funkcjonalna ablatywu, z przyimkiem cum. Osoba towarzysząca lub rzecz towarzysząca.
Ablativus auctoris i ablativus rei efficientis: odmiany funkcjonalne ablatywu w łacinie, występujące w konstrukcjach biernych. Także w innych językach.
Ablativus comparationis: jedna z funkcji ablatywu w łacinie, ablatyw porównania.
Ablativus originis: ablatyw pochodzenia, jedna z funkcji ablatywu w łacinie, rodzaj ablatywu właściwego.
Ablativus separationis: funkcja definicyjna ablatywu w łacinie, ablatyw właściwy.
Accusativus cum infinitivo, ACI, A. C. I,: konstrukcja składniowa typowa dla łaciny i greki, biernik z bezokolicznikiem. Wyjaśnienia ogólne, ACI w łacinie, ACI w grece, ACI w języku polskim.
Ad limina Apostolorum: oficjalna wizyta biskupów w Stolicy Apostolskiej ("wizyta ad limina"), określona prawem kanonicznym. Potocznie pielgrzymka do Rzymu.
Argumentum ad ignorantiam: chwyt erystyczny, argument odwołujący się do ignorancji, niewiedzy współdyskutanta - szczególnie do braku możliwości przedstawienia kontrdowodu dla tezy jego oponenta.
Argumentum ad crumenam: erystyczny sposób argumentowania, odwołanie się do statusu materialnego oponenta lub obietnica korzyści. Także argumenty ad carotam i ad lazarum.
Argumentum ad hominem: chwyt erystyczny. Przytoczenie na poparcie swojego stanowiska racji przyjętych przez stronę przeciwną lub racji wynikających z założeń przyjętych przez stronę przeciwną.
Argumentum ad baculum: argumentacja erystyczna polegająca na werbalnej groźbie użycia siły lub aktualnym zastosowaniu środków przymusu wobec oponenta.
Argumentum ad auditorem: argument do audytorium, argument do słuchacza. Trop erystyczny, argumentowanie przez odwołanie się nie bezpośrednio do oponenta, ale do emocji audytorium.
Correxit: w sztukach pięknych (rycina, rysunek) element podpisu, dodatkowy podpis oznaczający udział w pracach innego artysty.
Caementarius, cementarius: w dawnej terminologii architektonicznej murator, architekt.
Fatum: w mitologii rzymskiej - los, przeznaczenie (personifikacja), także wola bogów. W filozofii - ślepa wola, hemajrmene, źródło pojęcia "fatalizm".
Apsyda, absyda: termin architektoniczny, pomieszczenie zamykające nawę lub prezbiterium.
Ana: zbiór, kolekcja fragmentów, wypisów, anegdot, facecji.
Sól attycka: cięty, ale elegancki dowcip. Sól - synonim dowcipu. Attycki - od retoryki ateńskiej (stąd attycyzm).
Abessivus: przypadek gramatyczny. Występuje w językach ugrofińskich, w tym fińskim (choć jest w nim rzadki). Oznacza brak czegoś.
D.N. - skrót łaciński, "nasz pan".
D.D. lub d.d.: - skróty w języku łacińskim
Aequidicum: gatunek łacińskiej poezji kunsztownej. Wszystkie wyrazy utworu zaczynają się od tej samej litery. Współcześnie forma żartu literackiego.
A linea: wyrażenie łacińskie, "od nowej linii". Oznacza też układ pisma - układ z wcięciem (akapitowym).
A capite: z łaciny - "od głowy", od następnego rozdziału, akapitu, ustępu.
Adnominatio: synonim paronomazji i polyptotonu. W języku polskim, jako pojęcie bliskie paronomazji, także adnominacja, annonimacja. Osobne znaczenie semantyczne: przypisanie znaczenia dosłownegp do nazwy własnej.
Admonitio: w retoryce rodzaj aversio, także synonim parenezy. Termin funkcjonuje też w historii prawa. Znaczenie ogólne: "upomnienie", "napomnienie".
Adiunctio: "przyłączenie", "adiunkcja" - figura retoryczna, właściwie forma zeugmy. Zbliżony charakter ma disiunctio. Przypisanie podmiotowi kilu orzeczeń, zdaniu głównemu kilku podrzędnych - w sytuacji, gdy wiążący element składniowy nie powtarza się.
Adhortatio: w retoryce "zachęta", rodzaj aversio. W łacinie ogólnej "zachęta", w łacinie kościelnej "adhortacja apostolska".
Addenda: wydawnicze i edytorskie dodatki do publikacji. Wzbogacają jej zawartość treściową lub dokumentacyjną, albo postać wydawniczą. (Załącznik, aneks, dodatek, suplement i inne).
Adagium: kultura średniowieczno-renesansowa stosuje rozróżnienie adagium/proverbium. Adagium pochodzi ze starożytności pogańskiej, proverbium z Pisma Świętego. W języku polskim znaczenie odmienne niż przy angielskim i francuskim "adage" - tam słowo to oznacza raczej przysłowie pochodzenia ludowego.
Acutum i argutum: para pojęć w poetyce Sarbiewskiego ("pointa i dowcip"), z traktatu "De acuto et arguto".
Acumen - w poetyce Sarbiewskiego "wierzchołek", "ostrze" pointy. Pojęcie związane z "acutum-argutum", "concors discordia" i "discors concordia".
Actio: jeden z działów retoryki. Wykonanie mowy. W zasadzie synonim pronuntiatio, gdzie jednak mniejszy nacisk kładzie się na grę aktorską (ciałem).
Accusatio: w retoryce rzymskiej mowa oskarżycielska, względnie kategoria (categoria), akt wykazania zła w postępowaniu przeciwnika lub element mowy mający taki charakter.
Accumulatio: Figura retoryczna, synonim polskiego "nagromadzenia". W ogólnej łacinie klasycznej słowo odnosi się głownie do ogrodnictwa (nagromadzenie ziemi).
Abusio: katachreza (figura retoryczna), w łacinie kościelnej także "nadużycie".
A cappella A capella A cappella [wymowa uproszczona: a kapella], z języka włoskiego: znaczy dosłownie “jak w kaplicy”, “w stylu kaplicowym”, swobodnie “w stylu kościelnym” – praktyka wykonawcza i historyczny styl muzyczny. Najczęściej termin oznacza śpiew bez towarzyszenia instrumentów, ma jednak bardziej złożone konteksty znaczeniowe. Zobacz też: akompaniament (muzyki a cappella nie należy utożsamiać z ...
Anno currente: w brachygrafii skrót a.c. Stosowane w dokumentach, znaczy "bieżącego roku". Artykuł zawiera objaśnienia językowe.
A fronte: Porządek alfabetyczny a fronte, to jest zwyczajny porządek alfabetyczny, od pierwszej do ostatniej litery.
A tergo: w odwróconym porządku alfabetycznym. Przeciwieństwo "a fronte". Wydaje się słowniki oraz indeksy a tego, które umożliwiają badania językoznawcze, a nawet łatwe odnajdywanie rymów.
Abstractio formalis (średniowiecznołacińskie „wyodrębnianie aspektu formalnego”): w teorii poznania; pol. abstrakcja formalna, abstrakcja intensywna. W obecnym w tradycji scholastycznej, a przedstawionej przez Kajetana (Caietanus, Tommaso de Vio) podziale abstrakcji pojęcie przeciwstawiane abstractio totalis.
Abstractio formae a materia: typ abstrakcji, polskie "abstrakcja składnikowa". Oddzielenie w danym bycie formy od materii.
Abalietas: w metafizyce klasycznej, zależność w istnieniu od czegoś innego, antonim terminu aseitas.
A posteriori: zależny od doświadczenia. Sądy a posteriori, wiedza a posteriori.
Abecedariusz: gatunek poetycki stanowiący formę akrostychu, forma poezji kusztownej. Znany już w Biblii (niektóre psalmy).