Dacja

Dacja (łacińskie Dacia) – kraina historyczna w starożytności, na lewym brzegu Dunaju, położona w przybliżeniu na terenie dzisiejszej Rumunii, a także wschodnich Węgier i innych krajów ościennych. Zamieszkiwali ją Dakowie, pasterski lud pochodzenia indo-europejskiego, zapewne blisko spokrewniony z mieszkającymi na południe od nich Trakami.

Od I wieku p.n.e. konflikty zbrojne z Rzymem, w II wieku n.e. cesarz Trajan podbił Daków. Na podbitym terytorium zorganizowano prowincje rzymskie Dacia Superior (Górna Dacja) i Dacia Inferior (Dolna Dacja), następnie Dacia Superior podzielona została na prowincje Dacia Porolissensis i Dacia Apulensis, zaś Dacia Inferior zmieniła nazwę na nazwę Dacia Malvensis. Prowincje te określano jako “trzy Dacje”, tres Daciae. Osadzono tam wielu kolonistów rzymskich – według jednego z poglądów (dziś rzadszego) dali oni początek dzisiejszym Rumunom. Za panowania cesarza Aureliana (III wiek n.e.) Rzymianie musieli jednak całkowicie wycofać się z Dacji.

Panowanie rzymskie obejmowało przede wszystkim wschodnią część Dacji, dzisiejszy Siedmiogród (Transylwania). Jest to region górzysty, karpacki, dość niegościnny, ale obfitujący w kopaliny.

Dacja i Dakowie przed podbojem rzymskim

Dakowie i Getowie

Samodzielna kultura Daków rozwinęła się na terytorium dzisiejszej Rumunii około VII-VI wieku p.n.e., choć spokrewnione ludy indo-europejskie zamieszkiwały tu jeszcze dawniej. Dakowie są prawdopodobnie blisko spokrewnieni z (mieszkającymi na południe od nich, głównie na obszarze dzisiejszej Bułgarii) Trakami, zapewne stanowią odgałęzienie Traków. Dakowie tworzyli wspólnotę kulturową z Getami – w starożytności terminy “Dakowie” i “Getowie” używane są zamiennie, przy czym pisarze greccy preferowali formę “Getowie” (łacińskie Gaete), pisarze łacińscy formę “Dakowie” (Daci). Istnieje kilka interpretacji wzajemnych relacji obu ludów, część historyków uważa ich za jeden lud, część za dwa różne (choć posługujące się jednym językiem). W każdym razie w okresie rzymskim trudno już mówić o ich odrębności. Choć były to plemiona wojownicze, górzystość kraju i pewna izolacja geograficzna pozwoliły Dakom na zachowanie przez wieki niezależności i stałości siedziby.

Burebista

W I wieku p.n.e. Dakowie na większą skalę wkroczyli do historii. Ich władcą około 61 roku p.n.e. został Burebista, zjednoczyciel plemion dackich, obok Decebala najbardziej znany wódz Daków. Zawiązał on szeroką koalicję międzyplemienną, co oczywiście doprowadziło także do polepszenia sytuacji społecznej i ekonomicznej regionu. Rozpoczął zakrojoną na szeroką skalę kampanię militarną skierowaną przeciw sąsiednim ludom. Walczył z Bojami (Boii) na zachodzie, Bastarnami (Bastarni) na wschodzie oraz Tauryskami (Taurisci, także Teurisci, zapewne ich odgałęzienie). Następnie skierował się przeciw Tracji. W sumie Dakowie stali się potężną siłą w basenie Morza Czarnego i w całym regionie dolnego Dunaju.

Sukcesy Burebisty zwróciły uwagę najsilniejszego sąsiada, Rzymu. Dakowie zaczęli angażować się w politykę rzymską, w 48 roku p.n.e. Pompejusz starał się o przymierze z nimi. Juliusz Cezar, świadomy narastającego zagrożenia, planował ekspedycję przeciwko Dakom. W 44 roku p.n.e. i Burebista, i Cezar zginęli, do planowanej wyprawy nie doszło. Okoliczności śmierci Burebisty nie są całkiem jasne, być może, podobnie jak Cezar, został zamordowany. Po jego śmierci stworzona przez niego państwowość rozpadła się, pogrążajac się w chaosie i wojnach.

Cotiso i Oktawian

Mimo upadku państwa Burebisty, Oktawian August obawiał się, że Marek Antoniusz powtórzy pomysł Pompejusza i zawrze sojusz z Dakami. Jako najwybitniejszy władca wśród Daków, jednak już bez potęgi Burebisty, wyłonił się wtedy Cotiso. W 35 roku p.n.e. planowano szerzej zakrojoną ekspedycję przeciw Dakom, do której jednak – mimo pomniejszych starć – nie doszło. Następnie Oktawian planował małżeństwo z córką króla Cotiso, względnie małżeństwo swojej własnej córki z nim. Wojna z Markiem Antoniuszem pokrzyżowała także te plany. Za panowania Augusta jako cesarza nie doszło już do nowych prób rozwiązania kwestii dackiej.

Mimo braku szerzej zakrojonych działań zbrojnych, często zdarzały się pomniejsze konflikty graniczne. Według Czynów boskiego Augusta (Res gestae divi Augusti) August podporządkował sobie Dację. Jest to jednak informacja z całą pewnością fałszywa, trwały bowiem najazdy na graniczne prowincje rzymskie, Mezję i Panonię – częste zwłaszcza zimą, gdy zamarzał Dunaj.

Decebal

Za panowania Tyberiusza (14-37 rok n.e.) najazdy wciąż trwały, a Rzymianie starali się wzmocnić granice imperium na Dunaju. W czasach tych najeżdżały Mezję także osiedlające się nad Dunajem plemiona irańskie, Roksolanowie i Jazygowie, co dodatkowo komplikowało sytuację. Znaczne starcia między Rzymianami i Roksolanami miały miejsce zwłaszcza za panowania Nerona i następnie w 69 roku n.e.

W okresie tym hegemonię wśród plemion Dacji zdobył potężny wojownik Decebal (Decebalus). Okazał się on doskonałym władcą, który wzmocnił militarnie – i wcześniej już wojowniczych – Daków, oraz przywrócił im jedność. W 85 roku n.e., w czasie wojny Daków z Rzymem za panowania Domicjana, królem Daków był jeszcze Duras, a ich armią dowodził Durpaneus. Źródła historyczne nie są tu jasne, niektórzy historycy identyfikują Durpaneusa z Durasem względnie Durpaneusa z Decebalem, istnieje też pogląd, że Decebal nie był następcą Durasa, ale że to jedna i ta sama osoba. Prowincją Mezja zarządzał wtedy Caius Oppius Sabinus. Zaskoczony najazdem, zginął na polu bitwy. Rzymianie stracili cały legion, Legio V Alaudae.

Do Mezji pospieszył sam z posiłkami sam cesarz Domicjan. Udało mu się wypchnąć Daków za Dunaj – powrócił wtedy do Rzymu. Kampania jednak trwała, dowództwo objął prefekt pretorianów Cornelius Fuscus. Zwycięstwo Domicjana okazało się krótkotrwałe, Fusucus poniósł bowiem klęskę. już na terytorium Dacji, w okolicach Przełomu Czerwonej Wieży. Sam zginął, a zagładzie uległ znów Legion V, który nie został już nigdy potem ponownie zawiązany. Domicjan powrócił, odnosząc zwycięstwo pod Tapae (pierwsza bitwa pod Tapae): w 89 roku zawarto pokój, który miał się jednak okazać krótkotrwały.

Przez kilka lat Dacja pozostawała w zależności typu klienckiego wobec Rzymu, Decebal przygotowywał się jednak do nowej wojny. Przygotowania te przerwała ofensywa cesarza Trajana w 101 roku n.e., który wkroczył do Dacji z ogromną armią. Decebal poniósł klęskę, lecz nie zrealizował postanowień traktatu pokojowego, co stało się przyczyną kolejnej inwazji Trajana, drugiej wojny dackiej. Po zdobyciu stolicy Daków (miasto Sarmizegetusa), Decebal zdołał zbiec, Rzymianie jednak ścigali go. W 106 roku n.e. popełnił samobójstwo. Wydarzenia te upamiętnione zostały na Kolumnie Trajana.

Dacja przedrzymska – życie codzienne i gospodarka

Dakowie zajmowali się głównie pasterstwem (wypas górski), ale także rolnictwem. Rozwiało się jednak również górnictwo, w dużej mierze pod wpływem celtyckim, a także trackim. Karpaty obfitowały w żelazo, złoto, srebro i inne kruszce. Dakowie wytwarzali wspaniałą biżuterię metalową i złotą, czerpali znaczne korzyści z produkcji wyrobów metalowych. Bogactwo to z pewnością przyczyniło się do rozwoju rzadko spotykanej w regionie jedności międzyplemiennej, a nawet do rozwoju ośrodków typu miejskiego. W kulturze Dacji widoczne są także wpływy innych ludów, zwłaszcza irańskich i germańskich, które sąsiadowały z Dakami lub koegzystowały z nimi (nie zawsze pokojowo) na tym samym terytorium.

Dacja: prowincja rzymska

Po klęsce Decebala Dacja przez 164 lata znajdowała się pod panowaniem Rzymskim. Część Daków zbiegła poza granice kraju, część w ogóle nie znalazła się w obrębie zorganizowanych przez Trajana i Hadriana prowincji. Pomimo napływu kolonistów rzymskich, zachowali w dużej mierze swoją dawną kulturę. Wolni Dakowie, nie znajdujący się pod panowaniem rzymskim, stopniowo przekształcili się w nowy lud – byli to Karpowie (Carpi), z których nazwą plemienną wiąże się nazwa “Karpaty”. Niewiele jednak o nich wiadomo aż do czasów późnego cesarstwa. Wtedy to najazd Gotów na Cesarstwo Rzymskie, sprzymierzonych z Karpami, oraz ewakuacja rzymskiej Dacji przyniósł odrodzenie tradycyjnej kultury dackiej.

Po zdobyciu Dacji Rzymianie zajęli się wpierw tłumieniem tlącego się wciąż oporu oraz budową fortyfikacji (limes). Był to system obronny sprawdzony już w innych regionach, np. nad Renem. Prowincje zorganizował jednak dopiero następca Trajana, Hadrian w 118 roku n.e. – były początkowo dwie, nazwano je Dacia Superior (Górna Dacja) i Dacia Inferior (Dolna Dacja). W 124 roku n.e. dodano podzielono Górną Dację na dwie części, która nosiła nazwę Dacia Porolissensis i Dacia Apulensis. Dolna Dacja nosiła następnie nazwę Dacia Malvensis. Wszystkie trzy określano łącznie jako “trzy Dacje”, tres Daciae.

Siłę Rzymian w podbitym kraju stanowiły jednak nie tylko legiony, ale także koloniści rzymscy i wędrowni kupcy. Osadnicy, zakładający coloniae, ściągali głównie z prowincji sąsiednich, naddunajskich. Głównym miastem stała się dawna stolica Daków, Sarmizegetusa.

Mimo napływu kolonistów Dakowie zachowali wiele ze swojej dawnej kultury, prowincje miały wysoce kosmopolityczny charakter.  Wciąż szeroko używano oryginalnych dackich imion. Cesarzy rzymskich wzbogacały złoto, srebro i inne metale, wydobywane w dużej mierze przez górników sprowadzonych z Dalmacji. Sam zdobywca Dacji, cesarz Trajan, wzniósł w Rzymie wiele monumentalnych budowli właśnie za pieniądze uzyskane z podboju Dacji. Budowano miasta w stylu śródziemnomorskim, po Sarmizegetusie najznaczniejszym było Apulum, dzisiejsza Alba Iulia. Początkowo stolica prowincji Dacia Superior, stopniowo przewyższała znaczeniem dawną stolicę.

Mimo bogactw, które dostarczała prowincja, była ona jednak dla Rzymu stałym źródłem problemów. Położona za Dunajem, wysunięta, o długich granicach, sąsiadująca z wojowniczymi ludami barbarzyńskimi – była bardzo trudna do obrony. Stałym zagrożeniem byli Sarmaci i Roksolanowie, a przede wszystkim pojawiający się później lud germański – Goci. Zagrożeniem byli także, sprzymierzeni następnie z Gotami, potomkowie wolnych Daków – Karpowie. W czasie kryzysu III wieku, gdy Rzym pogrążył się w długotrwałych wojnach domowych, cesarz Lucjusz Domicjusz Aurelian nakazał ewakuację Dacji. Dokładna data ewakuacji nie jest znana, cesarz panował krótko, w latach 270-275 n.e. Zdecydował się na ten krok mimo sukcesów militarnych, które odnosił, stwierdził bowiem, że prowincja jest zbyt wyeksponowana na ataki i niemożliwa do obrony. Ludność rzymska przeniosła się do Mezji, utworzono tam na jej terytorium nową prowincję. Nie jest całkiem jasne, w jakim stopniu zromanizowani Dakowie przyczynili się do etnogenezy Rumunów, pogląd taki jest dzisiaj dość szeroko odrzucany.