Carracci. Akademia Carraccich, reforma Carraccich
Carracci – rodzina malarzy włoskich, bracia Annibale Carracci i Agostino Carracci oraz ich starszy kuzyn Ludovico Carracci. Założyli oni w 1585 roku akademię artystyczną znaną jako Akademia Carraccich, Accademia Carracci, Accademia dei Carracci, Akademia Bolońska, Accademia degli Incamminati. Działalność teoretyczna i artystyczna Carraccich wykraczała jednak poza Akademię rozumianą jako instytucja, w związku z czym stosuje się też termin reforma Carraccich, także szkoła Carraccich.
Carracci i odrodzenie ideałów klasycznych
Położona w obrębie Państwa Kościelnego Bolonia w czasach młodości Carraccich nie należała do głównych ośrodków życia artystycznego Włoch, była jednak zamożnym miastem uniwersyteckim, co stwarzało możliwości rozwoju sztuki. Annibale, Agostino i Ludovico Carracci byli przy tym niezadowoleni tak ze stanu sztuki w swoim mieście, jak i w całych Włoszech. Panujący manieryzm uważali za zwyrodnienie sztuki, ideałem był dla nich natomiast klasyczny renesans. Droga do przywrócenia świetności sztuki renesansowej miała przy tym prowadzić przez połączenie i rekombinację największych zalet dawnych mistrzów, przy czym największe znaczenie mieli dla Carraccich Rafael, Tycjan i Correggio. Carraccim przyświecały więc idee klasycyzujące, ale jednocześnie eklektyczne – eklektyzm ten oceniano później często negatywnie, widząc w nim drogę do akademizmu, zaprzeczenie nowatorstwa i oryginalności w sztuce. Synteza ta miała zaczerpnąć z malarstwa Rafaela elegancję, klasyczność i nacisk na rysunek; od Correggia miękkość form, łagodny modelunek postaci; od malarzy weneckich, szczególnie Tycjana, żywość barw (koloryzm) i kompozycji. Opozycyjne wartości wyznawali caravaggioniści, przy czym Akademia Carraccich nie występowała otwarcie przeciw sztuce Caravaggia, starając się raczej o praktyczną realizację własnych ideałów. Carracci otwarcie zwalczali natomiast “ekscesy manieryzmu”. Teoria sztuki wykładana w tym czasie w Akademii św. Łukasza miała wiele zbieżności z poglądami Carraccich, wielu jej członków (Gian Pietro Bellori, Giovanni Battista Agucchi) współdziałało z Carraccimi, bardzo wysoko ceniąc także ich dzieła. Nie ma w niej jednak eklektyzmu Carraccich, którym z kolei obcy był idealizm i neoplatonizm rzymskich akademików.
Wzorcem dla Carraccich była dawna sztuka wenecka, której znawcą był przede wszystkim Agostino Carracci. W 1580 i 1582 roku odbył on podróże do Wenecji, tworząc rysunki zgromadzonych tam dzieł sztuki. W 1588 roku podobną podróż odbył też Annibale Carracci. Veronese i Tintoretto żyli wtedy jeszcze i byli aktywni twórczo, możliwe więc, że Carracci odwiedzili także ich pracownie. W młodości Carracci studiowali dzieła sztuki w miejscowościach położonych blisko Bolonii – freski Correggia w katedrze w Parmie i Madonnę Sykstyńską Rafaela w kościele św. Sykstusa w Piacenzy.
Wiele światła na ideały estetyczne Carraccich rzucają ich komentarze zapisane odręcznie na marginesach dzieła Vasariego – Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, głównego źródła do dziejów sztuki epoki renesansu. Komentarze te pisali Annibale i Agostino Carracci w latach 90. XVI wieku, posiadali jednak egzemplarz z 1568 roku. Vasari cenił wysoko klasyczny renesans włoski, tradycję szkoły rzymskiej i florenckiej, zwłaszcza Michała Anioła. Malarzy takich jak Veronese i Tintoretto cenił niżej i poświęcał im niewiele uwagi. W swoich komentarzach Carracci narzekali, że Vasari niesłusznie lekceważy tych mistrzów. Uważali, że ze względu na piękno ich dzieł powinno się im nawet poświęcić osobny tom dzieła takiego, jak Żywoty. Ceniąc i chwaląc talent Tintoretta i Veronese, jeszcze wyżej stawiali Tycjana, którego nazywali najbardziej boskim ze wszystkich malarzy. W marginaliach tych posuwali się do twierdzeń bardzo ostrych – Tycjan mógł według Carraccich malować lepiej, niż ulubieńcy Vasariego nawet wtedy, gdyby malował stopami.
Akademia Carraccich
Pasja reformatorska skłoniła Carraccich do założenia w 1582 roku nowej akademii artystycznej, której celem była odnowa sztuki włoskiej i odnowa edukacji artystycznej. Miała ona stać się najbardziej innowacyjną i wpływową szkołą artystyczną Włoch. Świadczy o tym już sama nazwa, którą wybrali dla szkoły, Accademia dei Desiderosi – “akademia pragnących”, “akademia żądnych” – pragnących gorąco rozwoju artystycznego, który wymagał reformy edukacji.
Już w latach 80. XVI wieku Carracci odwiedzali często atelier, które prowadził malarz Bernardo Baldi i w którym prowadzono nauczanie nieformalne połączone z dyskusjami o sztuce. Rysowano tam często posługując się żywymi modelami. Prawdopodobnie to właśnie pracownia Baldiego zainspirowała Carraccich do stworzenia własnej grupy tego rodzaju. Podstawą dla stworzenia akademii była pracownia, którą prowadził Ludovico Carracci.
Niewielkie szkoły artystyczne były we Włoszech liczne – nawet w samej tylko Bolonii było ich kilka. Początkowo Akademia Carraccich nie wyróżniała się spośród nich wyraźnie, jednak już około 1585 uchodzić zaczęła za laboratorium nowych idei artystycznych. W latach 90. XVI wieku także sami Carracci stali się malarzami powszechnie uznanymi i cieszącymi się znaczną sławą. Postanowili wtedy zmienić nazwę swojej akademii – nazywała się ona odtąd Accademia degli Incamminati. Pochodziła ona od włoskiego czasownika incamminare – “wyruszać w drogę”; incamminato – “wyruszający w drogę”. Miała więc pewien wydźwięk reklamowy oznaczając, że studenci Akademii “wyruszają w drogę” po sukces, który osiągnęli sami Carracci. Podobny wydźwięk miał emblemat Akademii, którym był gwiazdozbiór Wielkiej Niedźwiedzicy – po włosku nazywano go Carro, wozem – w domyśle był to wóz do sławy artystycznej.
Akademia Carraccich była nie tylko forum wymiany idei, ale też doskonale zorganizowaną instytucją. Doświadczeni lekarze (Bolonia z jej uniwersytetem była jednym z najważniejszych centrów nauk medycznych w Europie) prowadzili wykłady z anatomii, posługując się często odlewami gipsowymi. Duże znaczenie miały konkursy rysunku, które miały skłonić studentów do doskonalenia się poprzez rywalizację. Wprowadzono też bardzo nowoczesny pomysł malowania z natury, czemu służyły wyprawy na wieś w okolicach Bolonii. Stosowano też coś, co dziś nazwalibyśmy gamifikacją, metodę nauczania rysunku przez gry. Miało to konsekwencję w postaci rozwoju karykatury – Annibale Carracci jest jednym z jej ojców. Ponadto dbano o wszechstronny rozwój intelektualny studentów poprzez nauczanie filozofii, historii i literatury. Program nauczania Akademii Carraccich inspirowany był wyraźnie programem Accademia delle Arti del Disegno, którą założono w 1563 roku we Florencji pod patronatem Medyceuszy. Istniały jednak także wyraźne różnice, Akademia Carraccich była instytucją prywatną, której nie krępowały uwarunkowania polityczne.
Prestiż Akademii Carraccich był znaczny nie tylko wśród artystów, ale wśród wszystkich intelektualistów Italii. Przyciągała ona poetów, uczonych i arystokratów, przy czym na całe życie intelektualne Akademii największy wpływ miał Agostino Carracci. Agostino miał przy tym najmniejsze znaczenie jako samodzielny artysta, wyróżniał się natomiast jako rysownik i dydaktyk. Kierownikiem szkoły był aż do śmierci Ludovico Carracci – po wyjeździe Annibale Carracciego do Rzymu, a następnie Agostina Carracciego do Rzymu i Parmy, pozostał w Bolonii, kierując nią samodzielnie. W sensie organizacyjnym Akademii przewodził jednak Annibale Carracci, przede wszystkim ze względu na swoją silną osobowość, a przy tym jako najwybitniejszy artysta spośród Carraccich.
Wśród studentów Akademii Carraccich znalazło się wielu spośród największych artystów włoskich XVII wieku. Należeli do nich Francesco Albani, Domenichino, Alessandro Algardi i Guido Reni. Studia w Akademii Carraccich nie zastępowały przy tym nauki i pracy w warsztatach malarskich, ale raczej stanowiły jej uzupełnienie.
Ideały Akademii Carraccich odpowiadały założeniom kontrreformacji w większym zakresie, niż manieryzm, co także było jedną z przyczyn jej powodzenia. W 1582 roku (tym samym, w którym założono Akademię) biskup Bolonii Gabriele Paleotti wydał dzieło Intorno alle imagini, dotyczące właściwego sposobu przedstawiania treści religijnych w dziełach sztuki, odżegnujące się od manieryzmu. Zgodnie z zaleceniami soboru trydenckiego dotyczącymi sztuki religijnej, biskup Paleotti krytykował dostrzegane w manieryzmie sprzeczności wewnętrzne. Domagał się spójnych (a więc klasycznych) dzieł sztuki, które łatwiej przemawiają do wiernych i wzbudzają pobożność.
Reforma Carraccich i jej oddziaływanie na sztukę włoską
W 1595 roku Annibale Carracci przeniósł się do Rzymu, gdzie pracował dla rodu Farnese (m.in. sufit Palazzo Farnese). W ślad za nim do papieskiego miasta podążyło wielu członków Akademii Carraccich, którzy pracowali wpierw jako jego asystenci, a następnie pozostali w Rzymie. Śmierć Annibale Carracciego w 1609 roku oznaczała zmierzch Akademii Carraccich jako instytucji, która około 1620 roku zaprzestała działalności, ale nie zmierzch jej ideałów artystycznych. Przeciwnie, rozproszeni uczniowie Accademia degli Incamminati przekazywali i rozpowszechniali po całych Włoszech klasycyzm Carraccich. Na tyle skutecznie, że już około 1620 roku wyparł on panujący dotąd w sztuce włoskiej, opozycyjny wobec ideałów Carraccich caravaggionizm (o wiele szybciej, niż na północy Europy, gdzie dopiero rozkwitał). Wpływ Carraccich odczuwalny był także poza Włochami (uległ ich wpływom np. Jacob van Oost starszy) – był to jednak głównie wpływ pośredni, całościowa recepcja barokowej sztuki włoskiej.
Dziś może nam się to wydać nieprzekonujące, we Włoszech epoki Carraccich ich ideały uznawano jednak powszechnie za zrealizowane. Sądzono powszechnie, że Annibale Carracci przywrócił sztukę włoską do jej dawnej, renesansowej świetności. Świadczy o tym nawet fakt, że pochowano go w rzymskim Panteonie obok Rafaela.
Prócz trzech sławnych Carraccich, w rodzinie tej było także wielu innych artystów. Paolo Carracci (1568–1625), młodszy brat Ludovica, i Francesco Carracci (1595–1622), siostrzeniec Agostina i Annibale, uchodzą za drugorzędnych malarzy. Antonio Marziale Carracci (ok. 1583–1618), nieślubny syn Agostina, cieszył się natomiast za życia dużym uznaniem. Uczył się on w Accademia degli Incamminati i współpracował z Annibale Carraccim.