Budowa słowotwórcza rzeczowników

Budowa słowotwórcza rzeczowników w języku polskim – struktura słowotwórcza rzeczowników utworzonych od innych części mowy, rzeczowników złożonych z dwóch wyrazów samodzielnych (np. równoległobok od rzeczownika bok i przymiotnika równoległy), rzeczowników utworzonych od innych rzeczowników (rzeczowniki odrzeczownikowe, rzeczowników utworzonych od skrótowców, a także budowa słowotwórcza samych skrótowców.


Zobacz też: budowa słowotwórcza przymiotnikówbudowa słowotwórcza czasownikówbudowa słowotwórcza przysłówkówbudowa słowotwórcza liczebników.

Rzeczowniki pochodne

Rzeczowniki pochodne ze względu na ich podstawę słowotwórczą podzielić można więc na następujące grupy: 1) rzeczowniki odczasownikowe, 2) rzeczowniki odrzeczownikowe, 3) rzeczowniki odprzymiotnikowe, 4) rzeczowniki odliczebnikowe, 5) rzeczowniki utworzone od wyrażeń przyimkowych, 6) rzeczowniki utworzone od skrótowców, 7) rzeczowniki złożone.

Rzeczowniki odczasownikowe określane są także jako rzeczowniki odimienne. Ich znaczenie wiąże się z czynnością, którą wyrażają stanowiące ich podstawę czasowniki – oznaczają więc one 1) samą czynność lub stan (najczęściej formanty –anie, –enie, –cie – np. słuchanie, mówienie, ciągnięcie); 2) wykonawców czynności, a także przedmioty służące do wykonywania czynności (najczęściej przyrostki –arz, –acz, –ak, –nik, –aczka, np. lekarz, śpiewak, cukiernik, praczka), 3) miejsce gdzie odbywa się czynność (typowe formanty to –anie, –alnia i –arnia, np. mieszkanie, kawiarnia), 4) podlegające czynnościom przedmioty (typowe formanty to –ka, –ek, –ina, –iwo, –ywo oraz zero morfologiczne, np. odłamek, zszywka). Rzeczowniki utworzone od czasowników poprzez odrzucenie przyrostka czasownikowego to rzeczowniki postwerbalne (np. ślizg od ślizgać się).

Rzeczowniki odliczebnikowe stanowią nazwy tych przedmiotów, których główne cechy określone są za pomocą liczb. Przykłady: ośmiotysięcznik (góra o wysokości większej niż 8000 metrów), dwunastka (potocznie: tramwaj numer 12), setka (potocznie: banknot stuzłotowy).

Rzeczowniki odprzymiotnikowe stanowią nazwy cech, a także określonych danymi cechami przedmiotów i osób. Rzeczowniki oznaczające cechy tworzy się najczęściej za pomocą formantu -ość, radziej za pomocą przyrostków -ota i -stwo. Przykłady: radość (od przymiotnika radosny), głupstwo (od przymiotnika głupi), ciemnota (od przymiotnika ciemny). Nazwy osób i przedmiotów mających pewne cechy tworzy się najczęściej za pomocą przyrostków –ek, –ak i –ec. Przykłady starystarzec, szaryszarak, siwysiwek. Za pomocą przyrostka –ec tworzy się także rzeczowniki od określającego rzeczownik przymiotnika (np. statek żaglowyżaglowiec).

Rzeczowniki odrzeczownikowe stanowią najczęściej nazwy przedmiotów mających jakieś cechy wspólne z innymi przedmiotami – są więc bliskie semantycznie przymiotnikom i rzeczownikom odprzymiotnikowym. Tworzy się je za pomocą wielu różnych formantów. Przykłady: kwiaciarnia (od kwiat), miedziak (od miedź), warszawiak (od Warszawa). Wśród rzeczowników odrzeczownikowych jest wiele nazw mieszkańców (Europejczyk, Wielkopolanin), a także nazw zdrobniałych i zgrubiałych (koteczek).

Rzeczowniki utworzone od skrótowców to najczęściej nazwy członków organizacji. Przykłady: WOPwopista.

Rzeczowniki utworzone od wyrażeń przyimkowych wyrażają relacje czasowe i przestrzenne obejmujące wykładniki przyimków. Przykłady: za ścianązaścianek, po domupodomka.


Tagi
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego

Dodaj komentarz