Barzelletta

Barzelletta (liczba mnoga: barzellette) – z języka włoskiego, dosłownie “dowcip”, “żart”, “kawał”. Gatunek literacki obecny od średniowiecza w poezji włoskiej, szczególnie popularny w okresie renesansu. We współczesnym języku włoskim słowo “barzelletta” może być  także ogólnym określeniem dowcipu. Częściej jednak określa się tak żarty obsceniczne, “tłuste”, sprośne. Stanowi także formę muzyczną (podobnie jak w przypadku gatunku literackiego, niemal wymiennie stosowano tu termin “frottola”).

Barzelletta jako gatunek literacki

Jako gatunek literacki ukształtowała się w XIV wieku, szczególnie popularna była jednak w wieku XVI. Nazywano tak krótkie utwory poetyckie dotyczące spraw publicznych, obyczajowych i osobistych, zazwyczaj przy tym o błahym charakterze. Charakterystyczne było dla nich do, że operowały żartobliwymi przysłowiami i sentencjami: stąd też znaczenie współczesne.

Gatunkiem pokrewnym jest frottola, gatunek pochodzenia ludowego, obejmujący żartobliwe pieśni z refrenem. Niekiedy nazwy obu gatunków stosowane są wymiennie (porównaj także rozdział o znaczeniu terminu w muzyce, gdzie także zachodzi taka wymienność).

Utwory takie były pisane w rozmaitych miarach wierszowych, zazwyczaj prostych i popularnych. Najczęściej było to metrum trocheiczne, ośmiosylabowiec (ottonario). Składały się zazwyczaj z dwóch części, które stanowią ripresa i stanza. Ripresa jest czterowierszowa, rymowana w układzie abba lub abab. Stanza jest sześciowierszowa lub ośmiowierszowa. Etymologicznie słowo “barzelletta” łączy się prawdopodobnie ze słowem “bergerette” (jednostrofowe virelai).

Barzellette w muzyce (frottola)

Frottola, jako rodzaj pieśni, jest nie tylko gatunkiem literackim, ale także formą muzyczną (zob. pieśń w literaturze i pieśń w muzyce). Był to zresztą gatunek niezwykle popularny w muzyce włoskiej XV i XVI wieku, wywodzi się z niego madrygał. I w muzyce, i w literaturze słowa “barzelletta” i “frottola” używane mogą być wymiennie. Wymiennie stosowali je np. wydawcy utworów muzycznych Ottaviano Pettrucci (Strambotti, ode, frottole, sonetti) i Andrea Antico (Canzoni, sonetti, strambotti et frottole).

Frottola jest jednak przy tym pojęciem bardzo szerokim i dość słabo określonym – nazywano tak często także ody, sonety, strambotti, capitoli, canzoni. Powiedzieć można, że barzelletta to frottola w sensie wąskim, “właściwym”. Popularność barzelletty jako formy najczęściej stosowanej przez komponujących frottole wydaje się jednak bardziej wyraźna we wcześniejszych publikacjach, do ok. 1510 roku.

Ze względu na swoje trocheiczne metrum, barzellette stanowią utwory o żywym i tanecznym charakterze.