Barbaryzm

Barbaryzm – element językowy (zwłaszcza wyraz, zwrot, sposób użycia wyrazu lub zwrotu, końcówka fleksyjna, konstrukcja składniowa) który nie jest właściwy dla danego języka, który jest mu obcy, który został do niego przeniesiony z innego języka. Specyficznymi typami barbaryzmów są np. galicyzm (zapożyczenie z języka francuskiego), latynizm (zapożyczenie z łaciny), germanizm (zapożyczenie z języka niemieckiego) czy rusycyzm (zapożyczenie z języka rosyjskiego).


Trzeba przy tym zaznaczyć, że nie wszystkie zapożyczenia to zarazem barbaryzmy. Barbaryzmy to jedynie zapożyczenia zbędne, oceniane negatywnie. Barbaryzmy mają szczególną, opartą na zasadzie kontrastu wartość stylistyczną, często więc stosuje się je celowo jako środek stylistyczny.

Zobacz też: duch języka, czystość języka.

Etymologia: z łacińskiego przymiotnika barbarus – “obcy”, “barbarzyński” i rzeczownika barbarismus. Łacina przejęła wyraz barbarismus z greki – βαρβαρισμός, barbarismos. Słowo βάρβαρος, bárbaros znaczy w język greckim “barbarzyńca”. Już w źródłowym greckim wyrazie ujawnia się element oceny językowej, słowo bárbaros jest bowiem rodzajem onomatopei. Grecy ukuli je od pozbawionego znaczenia dźwięku barbarbar, jako że barbarzyńcy, “obcy”, posługiwali się słowami niezrozumiałymi, a także odpychającymi, uznanymi za brzydkie. Barbaryzmy stanowią więc “mowę barbarzyńców”. W retoryce starożytnej termin odnoszono jednak nie tyle do zapożyczeń, ile do błędnych użyć wyrazów rodzimych (także w odniesieniu do ortografii i wymowy) – był to więc synonim metaplazmu.

W innych językach: język angielski – barbarism. Język niemiecki – Barbarismus. Język francuski – barbarisme.

Barbaryzmy – przykłady

Kajet zamiast zeszyt (galicyzm, od francuskiego słowa cahier).

Trotuar zamiast chodnik (galicyzm, od słowa trottoir).

Palić jest zabronione (germanizm, konstrukcja składniowa zapożyczona z języka niemieckiego kosztem polskich form bezosobowych typu palić nie wolno i palenie zabronione).

Tu leży pies pogrzebany (germanizm, powiedzenie zapożyczone z języka niemieckiego – da liegt der Hund begraben, w miejsce polskiego w tym tkwi sedno rzeczy).

Barbaryzm jako środek stylistyczny. Barbaryzmy w literaturze

Barbaryzmy kontrastują (często ostro) ze swoim otoczeniem językowym – kontrast ten nadaje im szczególną wartość stylistyczną. Stosuje się je z tego względu w utworach literackich jako celowy środek artystyczny. Środek taki opiera się zazwyczaj na zasadzie kontrastu, może służyć także charakterystyce językowej postaci utworu i przedstawionego w nim środowiska społecznego. Częste jest także użycie barbaryzmów w intencji żartobliwej. Stanowić one mogą również popis erudycji lub kunsztu retorycznego – szczególnie w retoryce i literaturze barokowej (makaronizm).

Już w retoryce starożytnej zakres użycia barbaryzmów stanowił jeden z głównych elementów sporu, które toczyły główne kierunki retoryki starożytnej – azjanizm i attycyzm. Jak zauważono wyżej, retoryka starożytna rozumiała jednak ten termin odmiennie – nie jako zapożyczenia i kalki językowe, ale jako metaplazmy, błędne użycia słów (zwłaszcza odkształcenia fonetyczne i ortograficzne).


Tagi
Encyklopedia językoznawstwa ogólnegoEncyklopedia kultury antycznejEncyklopedia literaturyEncyklopedia retorykiKsięga przysłów

Dodaj komentarz