Atlas językowy
Atlas językowy – w geografii językowej: atlas stanowiący zbór map językowych – kartograficzne przedstawienie zjawisk językowych, w tym różnic dialektalnych i gwarowych na określonym terytorium lub terytoriach.
Posługując się formą map językowych, atlasy językowe przedstawiają najczęściej zasięgi zróżnicowania zjawisk językowych, w tym przede wszystkim zjawisk fonetycznych, leksykalnych i gramatycznych. Mapowanie zjawisk językowych stanowi dla geografii językowej (geolingwistyka, geografia lingwistyczna) jedną z głównych metod badawczych.
Atlas językowy a typologia map językowych
Ze względu na sposób prezentacji zagadnienia, wyróżnia się trzy rodzaje map językowych: mapy płaszczyznowe, mapy izoglosowe, mapy punktowe i mapy punktowo-statystyczne. Mapy płaszczyznowe dzielą opisywane terytorium na różnie zabarwione (lub oznaczone w inny sposób, np. zakreskowane) płaszczyzny. Mapy izoglosowe ukazują granice opisywanych faktów językowych w formie linii. Linie te to izoglosa, izofona, izomorfa, izogramatyzm i izoleksa. Mapy punktowe informują o formach realizacji określonych zjawisk językowych w badanych, przedstawionych na mapie punktach – punkty te te reprezentują przeważnie wsie i inne osiedla ludzkie. Mapy punktowo-statystyczne stosowane bywają do opisu zjawisk fonetycznych, ukazują udział (procentowy) określonego typu wymowy w wypowiedziach informatorów zarejestrowanych w określonych punktach.
Atlasy językowe obejmować mogą całe terytorium językowe (niekiedy więcej, niż jednego języka) bądź jakąś część tego terytorium (językowe atlasy regionalne i atlasy o charakterze narodowym). Ze względu na charakter wspólnot językowych prezentowanych przez dany atlas językowy wyróżnia się: 1) atlasy rozmieszczenia języków; 2) atlasy ligowe, które prezentują zróżnicowanie językowe i dialektalne obszarów zamieszkiwanych przez ludność posługującą się wieloma językami; 3) atlasy gwar i dialektów języków spokrewnionych; 4) atlasy gwar i dialektów jednego języka.
Wybrane atlasy językowe
Język polski: atlasy regionalne i ogólnopolskie
Całościową monografią polskich atlasów dialektologicznych i etnograficznych jest publikacja: Jerzy Reichan, Kazimierz Woźniak, Polskie atlasy dialektologiczne i etnograficzne, Kraków 2004.
Pierwszym polskim atlasem gwarowym był wydany w 1934 roku Atlas językowy polskiego Podkarpacia. Opracowali go Kazimierz Nitsch (1874-1958) i Mieczysław Małecki (1903-1946).
W 1939 roku ukazał się Atlas językowy gwar Polesia, który opracował Jerzy Tarnacki,
Mały atlas gwar polskich (MAGP) ma charakter ogólnopolski, opracowany został w latach 1957-1970. Wydany w 13 tomach przez pracownię Dialektologiczną Zakładu Językoznawstwa PAN w Krakowie, zawiera 601 map. Wydawany był początkowo pod redakcją Kazimierza Nitscha (1874-1958), po jego śmierci pod redakcją Mieczysława Karasia (1924-1977). Atlas ten cechuje tzw. rzadka siatka punktów (wsi zbadanych pod względem dialektologicznym).
Charakter ogólnodialektalny ma także Atlas gwar polskich (AGP), opracowany pod patronatem Komitetu Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk. Cechują go większe rozmiary i gęstsza siatka punktów, niż Mały atlas gwar polskich. Autorem projektu atlasu i współautorem całości był Karol Dejna. Dzieło to składa się z czterech tomów: t. I Małopolska: Karol Dejna, 1998; t. II Mazowsze: Karol Dejna, Sławomir Gala, Alojzy Zdaniukiewicz, Feliks Czyżewski, 2000; t. III Śląsk: Karol Dejna, Sławomir Gala, 2001; t. IV. Wielkopolska. Kaszuby: Karol Dejna, 2002.
Atlasem ogólnopolskim jest również Atlas polskich innowacji dialektalnych Karola Dejny, 1981. Praca ta ma charakter popularyzacyjny. Nie przeprowadzono na jego potrzeby osobnych badań, zgromadzone informacje pochodzą zaś ze wcześniejszej literatury dialektologicznej.
Atlasów o charakterze całościowym doczekały się dialekt kaszubski, dialekt mazowiecki, dialekt śląski i dialekt wielkopolski. Nie istnieje natomiast całościowy atlas językowy dialektu małopolskiego. Są to:
Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich (AJK) w 15 tomach ukazywał się w latach 1965-1978. Jego redaktorem był Zdzisław Stieber (1903-1980). Link zewnętrzny do całości publikacji (Pomorska Biblioteka Cyfrowa, format DjVu): http://pbc.gda.pl/dlibra/publication/65402?tab=1.
Atlas gwar mazowieckich (AGM) w 10 tomach ukazywał się w latach 1971-1990 nakładem Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk. Opracowały go Halina Horodyska-Gadkowska (tom 1), Alina Strzyżewska-Zaremba (tomy 1-10) i Anna Kowalska (tomy 2-10). Link zewnętrzny do całości publikacji (Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych, format DjVu): http://rcin.org.pl/publication/15533.
Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski (AJW) w 6 tomach ukazywał się w latach 1979-1991. Redakcja: Józef Burszta i Zenon Sobierajski. W następnych latach nakładem Wydawnictwa Naukowego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ukazywały się kolejne tomy (tom 11 – 2005).
Atlas językowy Śląska (AJŚ) w 7 tomach opracował Alfred Zaręba. Ukazał się on nakładem Śląskiego Instytutu Naukowego w Katowicach w latach 1969-1989. Link zewnętrzny do całości publikacji (Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych, format DjVu): http://rcin.org.pl/publication/43411.
Regionalne atlasy językowe obejmujące swoim zasięgiem mniejsze obszary gwarowe to np.:
Karol Dejna, Atlas językowy województwa kieleckiego (AWK). 7 tomów wydawanych w latach 1962-1968 przez Łódzkie Towarzystwo Naukowe.
Zenon Sobierajski, Atlas polskich gwar spiskich na terenie Polski i Czechosłowacji (AS). 4 tomy wydawane w latach 1966-1978 przez Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Karol Dejna, Polsko-laskie pogranicze językowe na terenie Polski (PLPJ), cz. 1, Atlas, Łódzkie Towarzystwo Naukowe 1951.
Janina Wójtowicz, Atlas gwarowy dawnej puszczy sandomierskiej (APS), 1968.
Feliks Czyżewski, Atlas gwar polskich i ukraińskich okolic Włodawy, 1986.
Zygmunt Zagórski, Mały atlas językowy województwa gorzowskiego, t.1 1992, t. 2 1996.
Istnieją także atlasy językowe przedstawiające jedynie pewne wybrane zjawiska językowe, np. Anna Kowalska, Zróżnicowanie słowotwórcze gwar Mazowsza i Podlasia. Atlas, t. 1-2 1975.
Opracowano ponadto dwa atlasy językowe gwar wschodniosłowiańskich (białoruskich i ukraińskich) występujących na terytorium Polski. Są to (prócz wymienionego wyżej Atlasu gwar polskich i ukraińskich okolic Włodawy):
Atlas gwar bojkowskich, 7 tomów wydanych w latach 1880-1991. Opracowanie pod kierunkiem Janusza Riegera na podstawie zapisków Stefana Hrabca. Link zewnętrzny do całości publikacji (Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych, format DjVu): http://rcin.org.pl/publication/51764.
Atlas gwar wschodniosłowiańskich białostocczyzny, 10 tomów. T. 1-3 pod red. Stanisława Glinki, Antoniny Obrębskiej-Jabłońskiej i Janusza Siatkowskiego; kolejne pod red. Ireny Maryniakowej.
Atlasy gwarowe i atlasy dialektologiczne innych języków
Atlasy gwarowe i dialektologiczne przygotowywane są przede wszystkim metodą kwestionariuszową, poprzez systematyczne zbieranie i syntezę wiadomości uzyskiwanych od informatorów, reprezentatywnych dla populacji określonych terytoriów. Jak zauważono wyżej, mogą mieć one charakter regionalny i ogólnonarodowy. Tworzenie atlasów gwarowych zapoczątkowano w XIX wieku. Pierwszym językoznawcą, który opracowywał systematycznie mapy językowe, był niemiecki dialektolog Georg Wenker (1852-1911). Na podstawie informacji zebranych korespondencyjnie z 50 tysięcy punktów na terytorium zasięgu języka niemieckiego opublikował on w 1881 roku 6 pierwszych map językowych.
Pracę Wenkera kontynuowało wielu dialektologów niemieckich, m.in. Ferdinand Wrede i Theodor Frings. W latach 1926-1956 ukazywał się monumentalny Deutscher Sprachatlas (DSA). Oparty na nim Digitaler Wenker-Atlas (DiWA) przygotowywany jest obecnie jako publikacja dostępna w Internecie.
Do pierwszych atlasów językowych języka francuskiego należał Petit atlas phonétique du Valais roman, 1880. Opracował go szwajcarski językoznawca Jules Gilliéron (1854-1926).
Jules Gilliéron wydał następnie obszerniejszą pracę Atlas linguistique de la France, opracowaną w latach 1897-1901, wydaną w latach 1900-1914 (suplement 1920). Zawiera ona 1920 map. Współautorem atlasu był Edmond Edmont (1849-1926), językoznawca-amator i globtroter.
W pierwszej połowie XX wieku powstało już wiele atlasów językowych innych języków, w tym włoskiego, katalońskiego, rumuńskiego, norweskiego, angielskiego (Wielka Brytania i Stany Zjednoczone).
Wśród prac nowszych wyróżniają się:
Micul atlas lingvistic român, 2 tomy pierwszego wydania opublikowano w latach 1938-1942 (Sever Pop, Emil Perovivi). Obejmuje on 1400 map. Od lat 50. ukazuje się nowa seria tego dzieła.
Ogólnosłowiański atlas językowy (OLA). Dwa tomy wstępne atlasu opublikowano w latach 1978-1994, kolejne ukazują się od 1998 roku. Stanowi on przykład licznych od drugiej połowy XX wieku inicjatyw międzynarodowych mających na celu przedstawienie relacji pomiędzy dialektami języków należących do tej samej rodziny językowej. Prace nad nim rozpoczęły się w 1958 roku na podstawie uchwały Zjazdu Slawistów w Moskwie. Ogólnosłowiański atlas językowy jest realizacją tez Praskiego Koła Lingwistycznego.
Atlas językowy przedstawiający rozmieszczenie języków
Atlasy rozmieszczenia języków to najbardziej ogólny rodzaj atlasów językowych. Źródłem gromadzonych w nich informacji są oficjalne dane statystyczne oraz badania etnograficzne i dialektalne, a także dane historyczne, dane archeologiczne, wnioski dostarczane przez językoznawstwo porównawcze itp. Pełnią przede wszystkim funkcję dydaktyczną i ogólnoinformacyjną. Do najbardziej znanych należą:
Atlas des langues du monde. Składa się na niego 21 map dołączonych do pracy: Marcel Cohen, Antoine Meillet, Les Langues du monde, 1924, wydanie poprawione i uzupełnione 1952.
Atlas von 14 Karten. Stanowi dodatek do pracy: Wilhelm Schmidt, Die Sprachfamilien und Sprachenkreise der Erde, 1926.
Najbogatszą informacyjnie spośród atlasów rozmieszczenia języków jest polska publikacja Zarys językoznawstwa ogólnego, cz. II, Rozmieszczenie języków, z. 2, Atlas, 1948. Jej autorem był Tadeusz Milewski (1906-1966). Atlas ten zawiera 63 mapy, 2 diagramy oraz 1 tabelę. Jest to historyczny atlas językowy świata, ukazujący zmienność językową tych samych terytoriów na przestrzeni dziejów.