Antyklimaks

Antyklimaks – w retoryce i poetyce termin ten ma dwa znaczenia. Określa się w ten sposób zniweczenie efektu retorycznego lub poetyckiego poprzez nagłe obniżenie napięcia.  Ponadto jest to inna nazwa figury retorycznej znanej jako antygradacja lub gradacja opadająca. Określenie pojawia się często także w terminologii filmowej (omówiono je w osobnym rozdziale), w której nawiązuje do pierwszego z wymienionych znaczeń terminu.


W innych językach: język angielski – anticlimax; język francuski – anticlimax; język niemiecki – Antiklimax.

Etymologia: słowo pochodzi z języka greckiego. Przedrostek anti– wyraża przeciwieństwo, wyraz κλῖμαξ, klimaks znaczy “drabina”, “stopnie”, “schody”.

Zniweczenie efektu retorycznego

Napięcie retoryczne i poetyckie osiąga się np. dzięki klimaksowi. Klimaks to retoryczna odmiana gradacji, wywód składający się z serii kilku zwrotów o stale narastającej sile argumentacji; niekiedy także to samo, co punkt kulminacyjny (akcji).

Antyklimaks nie może być rozumiany jako zwykłe przeciwieństwo klimaksu. Zniweczenie napięcia, patosu i podniosłości rozumiane jako antyklimaks osiąga się w poezji i retoryce poprzez nagłe, zaskakujące obniżenie tonu wypowiedzi w samym jej zakończeniu – a więc poprzez ostry kontrast stylowy pomiędzy poszczególnymi częściami wypowiedzi. Obniżenie to polega najczęściej na wprowadzeniu elementu zwyczajności, pospolitości, potoczności czy nawet wulgarności – tak w warstwie językowo-stylistycznej, jak i treściowej wypowiedzi. Kontrast stylowy ujawnia najczęściej żartobliwą, satyryczną lub ironiczną postawę autora wypowiedzi wobec jej tematu.

Przykład antyklimaksu stanowić może wiersz Andrzeja Bursy Nadzieja:

Jeżeli nam się uda to cośmy zamierzyli
i wszystkie słońca które wyhodowaliśmy w doniczkach
naszych kameralnych rozmów
i zaściankowych umysłów
rozświetlą szeroki widnokrąg
i nie będziemy musieli mówić że jesteśmy geniuszami
bo inni powiedzą to za nas
i aureole
tęczowe aureole
… ech szkoda gadać
Panowie jeżeli to się uda
to zalejemy się jak jasna cholera!

Gradacja opadająca

Gradacja opadająca lub antygradacja to synonimy terminu “antyklimaks”. Gradacja opadająca zaliczana jest tradycyjnie do figur retorycznych. Polega ona na uporządkowaniu wypowiedzi poprzez stałe słabnięcie wskazwanej w niej cechy znaczeniowej. Jej przeciwieństwem jest gradacja rosnąca, a więc uporządkowanie wypowiedzi poprzez stałe nasilanie określonej cechy znaczeniowej.

Antyklimaks w filmie

Nieco odmienne znaczenie termin “antyklimaks” przybiera w terminologii filmowej. Określa się w ten sposób moment, w którym akcja filmu zamiast oczekiwanego przez widzów lub oczekiwanego z punktu widzenia samej konstrukcji utworu filmowego wzrostu napięcia emocjonalnego i dramatycznego – ulega nieoczekiwanemu rozładowaniu.

Tak rozumiany antyklimaks ma na celu dedramatyzację przedstawianych w utworze filmowym wydarzeń. Osiąga się to najczęściej poprzez chwyty lub efekty humorystyczne oraz poprzez chwyt polegający na zawiedzeniu oczekiwań odbiorców dzieła.


Tagi
Encyklopedia literaturyEncyklopedia retorykiLeksykon filmu

Dodaj komentarz