Antropomorfizacja

Antropomorfizacja – figura retoryczna i środek stylistyczny; polega na przypisaniu przedmiotom nieożywionym (tworom przyrody i kosmosu, pojęciom abstrakcyjnym, wytworom człowieka) lub ożywionym (roślinom i zwierzętom) cech ludzkich. Mogą to być cechy fizyczne lub psychiczne, a także właściwe tylko człowiekowi zachowania. Stanowi szczególny przypadek animizacji (zobacz: animizacja).


Etymologia: z języka greckiego; ἄνθρωπος, anthropos – człowiek; μορφή, morfe – kształt.

Specyficznym rodzajem antropomorfizacji jest antropopatia – przypisanie przedmiotom uczuć ludzkich. Termin ten oznaczać może także przypisanie bóstwom uczuć typowych dla ludzi.

Synonimem antropomorfizacji jest antropomorfizm, pojęcie to odnosi się jednak w większej mierze do wyobrażeń wizualnych, plastycznych przedmiotów, w którym nadaje się im cechy ludzkie. Istnieje także rzeczownik antropomorfizowanie.

Antropomorfizacja a personifikacja

Antropomorfizację utożsamia się często w poetyce z personifikacją (uosobieniem), granica między nimi nie jest ostra. Zachodzą jednak różnice znaczeniowe. Po pierwsze, personifikacja to przedstawienie czegoś w postaci ludzkiej, jako człowieka. W przypadku antropomorfizacji przedmiotom nadaje się natomiast tylko pewne wybrane cechy ludzkie. Nie uczłowiecza się więc przedmiotu, nie przedstawia się go jako człowieka i nie likwiduje się jego naturalnej przynależności bytowej.

Jeszcze większe znaczenie ma większa niż w przypadku antropomorfizacji konwencjonalizacja personifikacji. Personifikacje stanowią często silnie utrwalone w historii literatury, konwencjonalne obrazy. Personifikacja może być więc rozumiana jako alegoria, ponieważ zachodzi w niej związek konwencjonalny między elementem znaczonym i znaczącym, którego odczytanie wymaga pewnej erudycji, znajomości konwencji literackich i kulturowych. W przypadku antropomorfizacji nie mamy natomiast do czynienia z alegorycznością, jest ona raczej swobodną psychizacją zjawisk świata przyrody. Szczególnie częstych przykładów alegorycznych personifikacji dostarcza bajka, w której zwierzęta stanowią alegorie ludzkich cnót i występków.

Antropomorfizacja: Przykłady

Oto krużganki z wolna pełznąc szukały drzwi i mknąc
wokoło domów szły pochyło, zaułek kulał, obok płot
żywicą pachniał i czerwienią i tylko kędzierzawy sad
wstydliwie krył się w głąb podwórza.

Jan Śpiewak, Jesień

W chmur odbiciu – śpią żółwie…
Woda z niebem – coś snuje i współwie –
Tą współwiedzą drżą liście,
Kwiaty o niej ziołom dają znać

Bolesław Leśmian, W chmur odbiciu. W przykładzie tym mamy do czynienia z antropomorfizacją rozumianą jako łagodna psychizacja natury.

Maria wtedy od okna odeszła, a drzewa
Biły wielkimi dłońmi, szumiała ulewa

Krzysztof Kamil Baczyński, W takiej ciszy słyszała

Ten pąk róży, co dobył zaledwie pół skroni,
W uścisk liści od spodu tak czujnie ujęty

Bolesław Leśmian, Pieszczota

Antropomorfizacja w filmie

Kształty, cechy i zachowania właściwe istotom ludzkim nadawać można przedmiotom, pojęciom abstrakcyjnym i zjawiskom natury nie tylko za pomocą środków językowych i literackich, ale także za pomocą środków wizualnych, w tym filmowych. Częstych i szczególnie wyrazistych przykładów antropomorfizacji w filmie dostarcza film animowany. Sylwetki, cechy i zachowania ludzkie nadaje się bardzo często bohaterom kreskówek – zwierzętom, np. filmów Walta Disneya, takim jak Myszka Miki czy Kaczor Donald. Zwłaszcza we wczesnych filmach Disneya częste jest także antropomorfizowanie przedmiotów, np. instrumentów muzycznych.

Znaczenie antropomorfizacji w literaturze i kulturze

Znaczenie pojęcia antropomorfizacji wykracza poza stylistykę i retorykę, nie stanowi ona jedynie źródła metafor  w poezji i w języku potocznym. Antropomorfizacja ma często znaczenie także dla treści i fabuły całego utworu (tak np. w kreskówkach ze zwierzętami jest jednym z najbardziej przyciągających uwagę odbiorcy elementów). Może stać się nawet głównym ośrodkiem kompozycji całego utworu – jak w poemacie Łąka Bolesława Leśmiana.

Antropomorfizacja i antropomorfizm znalazły wyraz także w sferze mitologicznej i religijnej. Charakterystyczne są np. antropomorficzne przedstawienia bóstw egipskich, w których cechy ludzkie przypisuje się zwierzętom. Ujęcia antropomorfizujące obecne są szczególnie często w religii, mitologii, sztuce i poezji wczesnych cywilizacji ludzkich, a także w fantazjach i wyobrażeniach dzieci oraz w snach. Fakty te wiążą się ze światem pojęć człowieka pierwotnego, który wyobraża sobie rzeczywistość i rządzące nią siły na własne podobieństwo, eksterioryzuje swoje własne cechy na świat przyrody – ujęcia antopomorfizujące charakterystyczne są dla animizmu, religii ludów pierwotnych.


Tagi
Encyklopedia literaturyEncyklopedia religiiEncyklopedia retorykiLeksykon filmu

Dodaj komentarz