Antonim (antonimy)

Antonim – wyraz lub wyrażenie, którego znaczenie jest przeciwstawne względem znaczenia innego wyrazu. Antonimy rozpatrywane mogą być jako pary wyrazów o opozycyjnych znaczeniach lub jako całe grupy wyrazów. Pary wyrazów antonimicznych to np. grubychudy; dobryzły; naprawićzepsuć; ciepłozimno; żonatykawaler; kupićsprzedać. Antonimem słowa mąż jest jednak nie tylko żonaty, ale także np. lepsza połowa czy małżonka.


Antonim w językoznawstwie, retoryce i stylistyce

W stylistyce antonimy stosuje się do wydobycia kontrastów myślowych i emocjonalnych oraz w celu zróżnicowania leksykalnego wypowiedzi. Dobranie odpowiedniego wyrażenia antonimicznego nie zawsze jest możliwe w przypadku wszystkich znaczeń danego wyrazu. Tak np. można powiedzieć lekka praca i ciężka praca, ale nie można w poważnej wypowiedzi użyć zwrotów ciężki idiota i lekki idiota. Niewłaściwe zastosowanie antonimów należy do częstych błędów stylistycznych.

Etymologia: z języka greckiego, anti– “przeciw” i onoma – “imię”.

Antonimy tworzy się często za pomocą określonych przedrostków, w języku polskim takich jak nie-, anty– czy a– (np. przyjemny i nieprzyjemny, oksydant i antyoksydant, moralny i amoralny). Dwa ostatnie występują głównie w wyrazach pochodzenia greckiego (drugi to tzw. alfa privativum). W logice podobny rodzaj tworzenia negacji to negacja przynazwowa. Nie zawsze jednak otrzymujemy w ten sposób ścisłe przeciwieństwa – niemłody nie jest przeciwieństwem młodego, ścisłym przeciwieństwem jest w tym przypadku przymiotnik stary.

Kontrast semantyczny pomiędzy wyrazami posiada także walor stylistyczny. Podobnie jak synonimy i homonimy, wprowadzony do tekstu antonim zwiększa bogactwo i zróżnicowanie słownictwa danego tekstu. Ponadto antonim jest narzędziem budowania pewnych figur retorycznych i środków stylistycznych – oksymoronów, antytez i paradoksów.

Relacja pomiędzy antonimami to antonimia.

Rodzaje antonimów. Przykłady

Językoznawstwo współczesne wyróżnia trzy rodzaje antonimów: antonimy właściwe oraz wyrazy o znaczeniach komplementarnych i konwersje. Podana wyżej tradycyjna definicja antonimu jest bowiem ogólnikowa, nie określa jasno, jak rozumie się “przeciwstawne znaczenie”. W związku z tym klasyfikacja antonimów odwołuje się do ich charakterystyki logicznej, a więc do różnych definicji przeciwstawności znaczeniowej.

Antonimy właściwe

Antonimy właściwe podlegają stopniowaniu (np. wysokiniski, wyższyniższy; grubychudy, grubszychudszy; dobryzły, lepszygorszy). Antonimy właściwe nie oznaczają więc niezależnych jakości przeciwstawnych, ale stanowią pewien środek leksykalny służący do wyrażania stopniowania. Są to wyrażenia skalarne (wyrażenia parametryczne), określające własność stopniowalną na skali wielowartościowej, określające przy tym pewne punkty biegunowe określonego przedziału wartości.

Konwersje. Antonim o znaczeniu konwersywnym a konwers w logice

Konwersja odpowiada występującemu w logice pojęciu konwers, a więc relacji odwrotnej. Przykładami konwersji są np. pary mąż i żona, naprawić i zepsuć.

Konwers to relacja odwrotna, symetryczna, nieprzechodnia i przeciwstawna. Zauważyć tu trzeba, że nie wszystkie wyrazy, które w językoznawstwie są określane jako “konwersje” są zarazem konwersami. Mąż i żona czy rodzice i dzieci to jednocześnie konwersy i konwersje. Wyrażenia o znaczeniu konwersywnym takie jak start i meta, ślub i rozwód, reformacja i kontrreformacja – nie są jednak konwersami, a jedynie konwersjami.

Antonimy komplementarne

Wyrazy o znaczeniach komplementarnych (także: wyrażenia o znaczeniach komplementarnych lub antonimy komplementarne) to wyrażenia, dla których charakterystyczne jest to, że zaprzeczenie jednego implikuje asercję (potwierdzenie) drugiego. Np. ze zdania Tomek nie jest żonaty wynika logicznie zdanie Tomek jest kawalerem. Wynikanie takie nie zachodzi w przypadku antonimów właściwych: z tego, że ktoś nie jest wysoki nie wynika jeszcze w sposób konieczny, że jest on niski. Nie zachodzi także w przypadku konwersji, np. ze zdania Tomek nie jest mężem nie wynika, że Tomek jest żoną.

Bibliografia:

  • Jurij Apresjan, Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, 1980.
  • Jurij Apresjan, Antonimy leksykalne, w: Maria Renata Mayenowa, Tekst i język, 1974.
  • John Lyons, Wstęp do językoznawstwa, 1975.

 


Tagi
Encyklopedia filozofiiEncyklopedia językoznawstwa ogólnegoEncyklopedia literatury

Dodaj komentarz