Analiza filmu

Analiza filmu, także analiza filmowa – rodzaj analizy naukowej (zobacz: analiza), zespół czynności badawczych mających na celu wyodrębnienie głównych elementów składowych utworu filmowego oraz przedstawienie relacji między nimi w celu poznania budowy dzieła oraz umożliwienia jego opisu (analogicznie do analizy utworu literackiego czy też analizy dzieła muzycznego). Stanowi jedną z podstawowych metod badawczych filmologii stosowanych w celu poznania budowy utworu filmowego. W języku angielskim: film analysis.

Analiza taka może objąć nie tylko cały film, ale także jego fragment. Fragmentem takim może być nie tylko pewien odcinek czasowy filmu, ale także pewien jego poziom konstrukcyjny, a więc podział na ujęcia, użyte w filmie środki artystyczne i techniczne czy też ścieżka dźwiękowa. Zabiegi mikroanalityczne szczególnie często dotyczą fragmentów filmu poddanych omówionej niżej analizie montażowej, mogą jednak także obejmować np. określone elementy stylistyczne dzieła.

Analiza filmowa rozumiana jako zespół czynności badawczych, a także analizy filmów wykonywane w celach dydaktycznych oraz szkoleniowych, stanowią etap przygotowawczy interpretacji utworu filmowego. Niezbędna jest także do tworzenia syntez o charakterze historycznym.

Analiza filmu i jej główne etapy

Zabieg analizy filmowej ma charakter wieloetapowy – dotyczy bowiem tak elementów zewnętrznych, jak i wewnętrznych dzieła, zawartych przy tym tak w montażu pionowym, jak i poziomym. Wyróżnić można pięć podstawowych etapów analizy filmowej.

1) Wyodrębnienie elementów konstrukcyjnych danego filmu, a także wchodzących w jego skład jednostek.

2) Segmentacja semantyczna filmu. Polega ona na ustaleniu niższych i wyższych znaczeniowo poziomów organizacyjnych danego filmu oraz na wyodrębnieniu wchodzących w obręb danego filmu “pasm znaczeniowych”, subkodów itp.

3) Ustalenie relacji horyzontalnych wyodrębnionych uprzednio elementów filmu. Związki takie ustala się na tym samym poziomie budowy utworu.

4) Ustalenie relacji wertykalnych wyodrębnionych uprzednio elementów filmu. Związki wertykalne ustala się pomiędzy jednostkami dzieła wchodzącymi w skład różnych poziomów znaczeniowych.

5) Rozpoznanie tych elementów struktury montażowej filmu, które łączą w jedną całość heterogeniczne elementy, z których zbudowany jest film.

Punktem wyjścia analizy filmowej jest więc segmentacja semantyczna (znakowa) filmu, obejmująca jego język artystyczny oraz strukturę. Równie duże znaczenie ma jednak także analiza kompozycji dzieła. Zagadnienie roli kompozycji filmu poruszał przede wszystkim rosyjski reżyser i teoretyk filmu Siergiej Eisenstein. Według Eisensteina kompozycja dzieła filmowego stanowi zarazem wykładnik stosunku autora dzieła do jego tematu i główny czynnik decydujący o odbiorze dzieła przez widzów.

Odmienne podejście do analizy dzieła filmowego reprezentuje antropologia filmu, kładąca szczególny nacisk na relacje między utworem a przedstawionym w nim światem zewnętrznym. Czołowym reprezentantem antropologii filmu w Polsce był Aleksander Jackiewicz (Antropologia filmu, 1975). Według Jackiewicza rzeczywistość filmowa stanowi przetworzoną przez intencje twórców dzieła kopię postaci audiowizualnej rzeczywistości zewnętrznej. Analiza filmu w koncepcji Jackiewicza dzieli się na trzy główne fazy: 1) teza, którą jest opis strukturalny utworu; 2) antyteza, którą jest opis relacji utworu do rzeczywistości zewnętrznej (kontekstu zewnętrznego dzieła); 3) synteza, w której następuje powrót do samego dzieła i jego struktury. Koncepcje antropologii filmu rozwijał następnie Grzegorz Królikiewicz. Polski teoretyk filmu Bolesław Włodzimierz Lewicki opracował natomiast metodologię analizy filmu opartą na zapisie partyturowym.

Analiza montażowa

Określenie “analiza filmu” odnosi się najczęściej do rodzaju analizy naukowej, wykonywanej przez historyków kina, czy też, w bardziej swobodnej formie, przez krytyków filmowych. Ma ona jednak także cele praktyczne – dotyczy to zwłaszcza analizy filmu, który ma dopiero powstać lub właśnie powstaje. Dokonywana jest ona w oparciu o scenariusz oraz poprzez rozmowy i ustalenia pomiędzy twórcami filmu. Jej celem jest określenie środków technicznych i artystycznych służących do realizacji filmu.

Szczególnym rodzajem analizy filmowej o celach praktycznych jest zwłaszcza analiza montażowa. Określa się tak analizę filmu wykonywaną na stole montażowym. Analizę montażową ułatwia użycie stopklatki, wielokrotne oglądanie określanego odcinka filmu oraz oglądanie filmu w zwolnionym tempie.

Literatura przedmiotu:

• Jacques Aumont, Marie Michel, L’Analyse du film, 1989; wydanie polskie: Analiza filmu, 2011.
• David Bordwell, Analiza tekstowa, w: Wiesław Godzic (red.), Interpretacja dzieła filmowego, 1993.
• Siergiej Eisenstein: O budowie utworów, Puszkin-montażysta i inne studia z zakresu analizy filmowej, w: Wybór pism, 1959.
• Alicja Helman, Analizy i interpretacje. Film polski, 1984.
• Alicja Helman, Analizy i interpretacje. Film zagraniczny, 1986.
• Roy Huss, Norman Silverstein, The Film Experience, 1968.
• Aleksander Jackiewicz, Antropologia filmu, 1975.
• Siegfried Kracauer, Analiza strukturalna hitlerowskich kronik filmowych, w: Od Caligariego do Hitlera, 1958.
• Grzegorz Królikiewicz, Analizy arcydzieł filmowych, 1991.
• Jan Mukařovský, Próba analizy strukturalnej fenomenu aktorstwa (Chaplin w “Światłach wielkiego miasta”), w: Wśród znaków i struktur, 1970.
• Kristin Thompson, Breaking the Glass Armour. Neoformalist Film Analysis, 1988,
• Eugeniusz Wilk, O analizie semiotycznej dzieła filmowego, 1984.

Szczegółowe analizy poszczególnych dzieł filmowych przedstawia np. seria wydawnicza “Analizy Arcydzieł Filmu Fabularnego“.