Alfabet

Alfabet, także abecadło lub pismo alfabetyczne – system zapisywania dźwięków mowy (pismo), w którym teoretycznie każdemu występującemu w nim znakowi (literze) odpowiada tylko jeden fonem – i odwrotnie, każdemu fonemowi odpowiada tylko jedna litera. Stanowi drugi co do ważności, po subkodzie akustycznym, subkod języka naturalnego (tj. subkod wizualny, subkod wzrokowy). W praktyce bardzo niewiele alfabetów osiągnęło w pełni taką wyidealizowaną dokładność. Litery większości alfabetów ułożone są w stałym, określonym porządku sekwencyjnym (porządek alfabetyczny). Nazwa pochodzi od dwóch pierwszych liter alfabetu greckiego: alfa (α) i beta (β).


Porównaj: alfabet polski, wzorowany na alfabecie łacińskim, składający się z 32 liter.

W znaczeniu wtórnym termin “alfabet” oznacza każdy ciąg znaków podstawowych mających wartość semantyczną i komunikacyjną (np. tzw. alfabet Morse’a). Według definicji obejmującej tak rodzaj pisma, jak i porządek alfabetyczny: ułożony w tradycyjnym, określonym porządku kompletny zbiór znaków graficznych zwanych literami, które oznaczają poszczególne dźwięki składające się na system fonetyczny danego języka, służący do zapisywania wypowiedzi.

Alfabet jest rodzajem pisma fonetycznego. Drugim rodzajem pisma fonetycznego jest pismo sylabiczne, w którym każdemu znakowi odpowiada jedna sylaba (np. japońskie sylabariusze kana – hiragana i katakana).

Większość alfabetów pochodzi od pisma semickiego (alfabet fenicki, w którym w zasadzie nie występowały jeszcze znaki na oznaczenie samogłosek). Pierwszym alfabetem europejskim był, pochodzący od alfabetu fenickiego, alfabet grecki. Od pewnej wersji alfabetu greckiego wywodzi się większość alfabetów używanych do zapisu języków europejskich – w tym alfabet łaciński i cyrylica. Od alfabetu łacińskiego pochodzą m.in. alfabet polski (powstały przez usunięcie liter q, v i x oraz dodanie kilku liter – ą, ć, ę, ł, ń, ó, ś, ź, ż), alfabet angielski, alfabet francuski, alfabet niemiecki, alfabet włoski i wiele innych.

Alfabet łaciński, który dał początek alfabetom większości języków europejskich i w ogóle większości alfabetów, składa się z 26 liter. Są to litery A, a, B, b, C, c, D, d, E, e, F, f, G, g, H, h, I, i, J, j, K, k, L, l, M, m, N, n, O, o, P, p, Q, q, R, r, S, s, T, t, U, u, V, v, W, w, X, x, Y, y, Z, z. Jest to współczesny podstawowy alfabet łaciński, w klasycznym alfabecie łacińskim, który do dziś używany jest do zapisu (klasycznej) łaciny, nie występowały jednak litery J iW. Zostały one dodane w późnej starożytności i średniowieczu, stanowią formy liter I i V. Alfabet polski składa się z 32 liter, z czego dziewięć ma znaki diakrytyczne.

Rozumiany ściśle alfabet zawiera znaki odpowiadające jedno-jednoznacznie spółgłoskom i samogłoskom. Nie ma w nim więc znaków oznaczających całe zdania, pojęcia, wyrazy, sylaby i zbitki liter (dwuznaki, trójznaki itp.). W rezultacie pismo alfabetyczne zawiera stosunkowo niewiele znaków (w sytuacji idealnej – tyle, ile fonemów w danym języku), co stanowi o łatwości uczenia się i stosowania tego rodzaju pisma. Typowy język zawiera kilkadziesiąt fonemów, stąd przystosowane do niego pismo alfabetyczne zawiera kilkadziesiąt liter. Pismo sylabiczne składać musi się natomiast z co najmniej kilkuset znaków, pismo ideograficzne – z tysięcy. Pismo chińskie składa się z dziesiątków tysięcy znaków, znane są (o ile liczyć też np. rzadko używane formy znaków) setki tysięcy. Chociaż do codziennego użytku wystarcza tylko około 5000 znaków, nauka pisma chińskiego trwa wiele lat. Alfabet jest więc, w odróżnieniu od znaków piktograficznych i ideograficznych, rezultatem bardziej zaawansowanej analizy języka, pozwalającym na zapisywanie złożonych wypowiedzi przy pomocy małej liczby znaków.

Ze względu na brak alfabetów, w których odpowiedniość między literami i fonemami ma charakter ścisły, oraz w celu umożliwienia zapisu języków, które nie posługują się alfabetami lub w ogóle nie znają pisma, utworzono alfabety fonetyczne. Alfabet fonetyczny to taki system zapisywania dźwięków mowy, w którym zachodzi tego rodzaju odpowiedniość.

W sensie wąskim, zdefiniowanym wyżej, alfabet rozumie się jako zbiór liter. Spotyka się jednak także znaczenie szersze, przy którym jest to zbiór elementarnych znaków graficznych danego języka (pisma), choć nazwą tą nie obejmuje się często, nawet przy tak szerokim rozumieniu terminu, znaków pism ideograficznych (ideogramy).

Książka do nauki liter alfabetu to elementarz. Utwór, w którym wszystkie wersy zaczynają się od poszczególnych liter alfabetu, to abecedariusz (abecedariusz to także rzadszy synonim elementarza). Zwykły porządek alfabetyczny w słownikach i indeksach to porządek a fronte, odwrócony porządek alfabetyczny w słownikach i indeksach to porządek a tergo.

W językach informacyjno-wyszukiwawczych alfabet określany bywa jako baza notacyjna.

Alfabet: Nazwa, etymologia

Choć nazwa alfabetu pochodzi od dwóch pierwszych liter pisma greckiego, alfy i bety, samo słowo ma pochodzenie łacińskie. Jako pierwszy użył w łacinie słowa alphabetum dopiero chrześcijański pisarz Tertulian (II/III wiek n.e.), ojciec Kościoła. Używał go także tłumacz Biblii na język łaciński, św. Hieronim. Sami Grecy określali swoje pismo słowem gramma, które znaczy dosłownie “litera”. Dopiero później, najprawdopodobniej pod wpływem łacińskim, używać zaczęli także słowa alphabetos.

Bardzo podobne pochodzenie, tj. od czterech  pierwszych liter alfabetu A, B, C i D, ma polskie słowo “abecadło” (podobnie jego odpowiedniki, jak np. niemieckie das ABC). W staropolszczyźnie przybierało ono często formę obiecadło. Pismo cyrylickie nosiło historycznie nazwę azbuka, od starocyrylickich nazw liter – “az, buki”.

Na podobieństwo nazwy “alfabet” ukuto także terminy “abdżad” i “abugida”. Słowo “abdżad” pochodzi od pierwszych liter pisma arabskiego, oznacza wszystkie pisma spółgłoskowe, czyli takie alfabety, w których nie występują samogłoski (pismo arabskie, pismo hebrajskie). Abugida, czyli alfabet sylabiczny, zbliżony do sylabariusza, to pismo w którym litera reprezentuje sylabę wraz z domyślną samogłoską (pismo etiopskie, wiele pism indyjskich – jak dewanagari i pochodne). Nazwa ta pochodzi od czterech pierwszych liter alfabetu etiopskiego. Twórcą obu tych pojęć jest językoznawca Peter T. Daniels.

Historia alfabetu

Pochodzenie alfabetu

Najwcześniejsze próby utworzenia alfabetu datuje się na drugą połowę drugiego tysiąclecia p.n.e. Jedną z nich jest pismo protosynajskie, pismo semickie używane na półwyspie Synaj. Zawiera ono około 30 znaków, wzorowanych silnie na hieroglifach egipskich. Nie zostało w pełni odczytane, uważa się jednak, że wywarło znaczny wpływ na rozwój alfabetu fenickiego – zwraca uwagę podobieństwo kształtów liter protosynajskich. W ten sposób, przynajmniej w swojej formie graficznej, alfabety Europy są odległymi potomkami pisma egipskiego.

Drugim ważnym momentem w historii pisma alfabetycznego jest powstanie alfabetu ugaryckiego. Alfabet ugarycki przejawia z kolei podobieństwa z pismem drugiej wielkiej cywilizacji starożytnego Bliskiego Wschodu – przypomina on bowiem znaki pisma klinowego. Zabytki pisma ugaryckiego odkryte zostały w 1929 roku w ruinach miasta Ugarit w północno-zachodniej Syrii.

Za twórców właściwego alfabetu, z którego rozwinęły się współczesne pisma alfabetyczne, uważa się Fenicjan, lud zamieszkujący w II i I tysiącleciu p.n.e. teren dzisiejszego Libanu, których kultura wywodzi się w dużej mierze z kultury ugaryckiej. W wielu znakach pisma fenickiego dopatrzyć się można łatwo przedmiotów używanych na co dzień, jak ryba, woda, narzędzia, części ciała ludzkiego, dom itp. Pisma alfabetu fenickiego przypominają więc o wiele bardziej znaki pisma protosynajskiego i egipskiego, niż mezopotamskie i ugaryckie kliny. Pierwsze głoski nazw tych rzeczy przyjęto jako odpowiednie litery (akrofonia, zasada akrofonii). Podobnie jak pismo numidyjskie, alfabety semickie są wyłącznie spółgłoskowe – znaki na oznaczenie samogłosek wprowadzili dopiero Grecy (prawdopodobnie w VIII wieku p.n.e.). W sensie ogólniejszym – na terenie Syrii i Libanu istnieją bowiem pisma pochodzące nie tylko od Fenicjan – używa się też określenia pismo północnosemickie. Inne niż fenickie pisma starożytnej Syrii to przede wszystkim pismo aramejskie, od którego pochodzi pismo hebrajskie.

Problem pochodzenia alfabetu pojawił się już w czasach klasycznych. Starożytni Grecy byli świadomi fenickiego pochodzenia swojego pisma, ale ujmowali je w kategoriach mitologicznych, wiążąc je z mitem o pochodzącym z Fenicji Kadmosie. Samo wynalezienie pisma, w sensie ogólnym, przypisywano jednak także innym ludom – Egipcjanom, mieszkańcom Mezopotamii, Minojczykom (mieszkańcom Krety) i Żydom. Wśród współczesnych uczonych kwestia pochodzenia alfabetu wciąż jest źródłem wielu sporów i kontrowersji naukowych. Niektóre z nich mają zresztą pewien związek z teoriami starożytnymi. Za przodków naszego alfabetu uważają niektórzy uczeni egipskie hieroglify (względnie inne pisma starożytnego Egiptu – pismo demotyczne i pismo hieratyczne), niektórzy mezopotamskie (sumeryjskie, akadyjskie, babilońskie, asyryjskie…) kliny, niektórzy sylabariusze cypryjskie, niektórzy pismo kreteńskie (linearne A i B, czy sławny dysk z Fajstos). Praktycznie każde przedgreckie pismo Bliskiego Wschodu wymienianie było jako przodek alfabetu – nie wspominając nawet o pojawiających się równie licznie koncepcjach fantastycznych.

Spośród teorii mniej znanych wymienić można przeniesienie alfabetu z Krety do Palestyny. Filistyni, od których pochodzi nazwa “Palestyna”, byli ludem pochodzącym prawdopodobnie z rejonu Morza Egejskiego, być może nawet greckim – jeśli pogląd ten jest prawdziwy, znane być im mogło pismo Krety, które przenieśli do Palestyny i Syrii. Według innego poglądu wymienione już pismo protosynajskie (odkryte w 1905 roku) stanowi fazę przejściową między hieroglifami a pismami semickimi typu alfabetycznego. Równie popularna jest teoria ugarycka pochodzenia alfabetu. Pismem ugaryckim, odkrytym w 1929, a składającym się z około 30 znaków, zapisano tysiące tabliczek glinianych o bardzo wielkim znaczeniu historyczno-kulturowym. Wadą teorii ugaryckiej jest stosunkowo małe, ze względu na ich pochodzenie od mezopotamskich klinów, podobieństwo graficzne jego znaków do znaków alfabetu fenickiego. Pismo ugaryckie datuje się na XV i XIV wiek p.n.e. Wiele zabytków pisma, których często do tek pory nie odczytano, odkryto także na terenie Kaananu (alfabety kananejskie, proto-kananejskie).

Mimo tak dużej rozbieżności zdań co do pochodzenia alfabetu fenickiego, panuje powszechna zgoda, że już pod koniec pierwszej połowy drugiego tysiąclecia p.n.e., jeszcze przed ukształtowaniem się klasycznej kultury fenickiej, na terenie Syrii i Palestyny używano pism alfabetycznych. Przedmiotem sporu są raczej geneza, znaczenie i wzajemne relacje poszczególnych zabytków pisma.

Syria i Palestyna w latach 1750-1500 p.n.e. z pewnością posiadały lepsze warunki polityczne, społeczne i kulturowe dla rozwoju alfabetu niż Mezopotamia i Egipt. Ten sposób pisania był bardziej dostępny dla szerokich mas – a regiony te nie posiadały przy tym rozbudowanej warstwy kapłanów i uczonych, typowej dla Mezopotamii i Egiptu. Cechowała je też większa mobilność społeczna (w tym nawet nomadyzm), brak sztywnych wzorców kulturowych typowych dla starszych cywilizacji, bardzo ożywiony handel. Języki północnosemickie były też ze względu na samą swoją fonetykę dobrze przystosowane do stworzenia pisma konsonantycznego.

Nie wyklucza to oczywiście istnienia wpływów zewnętrznych, szczególnie egipskich. Przeciwnie, wydaje się pewne, że wynalazcy pisma alfabetycznego byli dobrze zaznajomieni z innymi systemami pisma basenu Morza Śródziemnego. W sumie panuje więc powszechna zgodna, że pierwszymi językami zapisywanymi za pomocą alfabetu były języki semickie z grupy północno-zachodniej, do której przynależą hebrajski, fenicki i inne języki kananejskie.

Początkowo litery inspirowane były, co zdaje się pewne, znakami obrazkowymi. Rysunki określonych przedmiotów stanowiły źródło tych liter, które oznaczały początkowe dźwięki nazw tych przedmiotów (wspomniana akrofonia). Przez stulecia alfabet północnosemicki nie ulegał już większym zmianom. Jeśli zmiany zachodziły, to dotyczyły głównie zewnętrznej postaci liter, która ma mniejsze znaczenie. Nie ulegały natomiast zmianie wartość fonetyczna liter, porządek alfabetyczny i ilość liter. Zachowane są one zresztą w mało zmienionej formie nawet we współczesnym alfabecie hebrajskim. Alfabetu hebrajskiego uczono się systematycznie, w określonym porządku, już w VIII wieku p.n.e., o czym świadczą np. znaleziska archeologiczne z Lakisz (Tel Lachisz) – pięć pierwszych liter hebrajskich zapisanych w ustalonym porządku.

Znaczenie wtórne

W znaczeniu wtórnym, poza językoznawstwem, alfabet to uporządkowany lub nieuporządkowany zbiór znaków podstawowych, których używa się do tworzenia ciągów mających określoną wartość semantyczną i komunikatywną. Znaki podstawowe, jak wyrażenia pierwotne w logice, traktowane są tutaj jako nierozkładalne i nie są dalej analizowane.

Tak rozumiany alfabet symboli występuje w językach formalnych (w polskiej terminologii logicznej jest to zresztą określenie raczej rzadkie – używa się raczej określenia “słownik”, niż “alfabet logiki”). Stanowi zespół symboli występujących w rachunkach logicznych, służących do budowania formuł.

Termin “alfabet” rozumiany w sensie pochodnym do znaczenia językoznawczego wykazywać może jednak także szersze związki ze znaczeniem pierwotnym, niż w przypadku znaczenia obecnego w terminologii logicznej. Chodzi tu o pewne systemy kodowe wykazujące zbieżności z językami naturalnymi, w których występują systemy znakowe pochodne wobec alfabetów pisanych języków naturalnych. Charakter taki mają alfabety sygnalizacyjne, alfabety telekomunikacyjne (dalekopisowy, kod Morse’a) czy też przeznaczone dla niewidomych pismo Braille’a.

Oprócz substancji, która je tworzy, systemy takie różnią się od alfabetów w sensie właściwym także uwzględnieniem nie tylko liter w sensie właściwym, ale też innych stosowanych w tekście pisanym znaków. Są to np. znaki przestankowe (kropka, przecinek, dwukropek itp.), znaki pomocnicze oraz odstępy.

Zobacz też: A…B…C… (ABC), nowela Elizy Orzeszkowej.


Tagi
Encyklopedia językoznawstwa ogólnegoEncyklopedia kultury antycznej

Dodaj komentarz